Сэрии сылларыгар, бэйэҕэ харыс суох кэмигэр, тымныы, тыйыс дойдуга сыыһа-халты туттан эмискэ тымныйыыттан эбитэ буолуо, аҕата сэбиргэхтэтэн баара-суоҕа отут сэттэ сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ.
Ефим Федорович дьүһүнүнэн хара бараан, бигэ-таҕа, орто уҥуохтаах, уу саха көрүҥнээх киһи эбитэ үһү. «Эн аҕаҕар маарынныыгын», – диэн билэр кырдьаҕастара, аймахтара, ордук чаастатык ийэтэ Мария Михайловна үгүстүк этээччилэрэ. «Аҕаҕар наһаа маарынныыр буолаҥҥын олус таптыыр этэ. Төрөөбүккэр үөрэн, хоҥор хара дьүһүннээх соҕотох биэлээхпитин идэһэ туттубута. Туох эрэ биллибэт күүс дуу, ханнык эрэ Үөһээҥҥи Айыылар дьайаннар дуу, аҕаҥ тоҕо эрэ дьулуһан туран хоту дойдуга талаһар этэ. Биһигини онно Дьылҕа Хаан анаан ыыппыта», – диэн ийэтэ кэлин хайдах эрэ таайтарыылаахтык кэпсиирэ. Дьикти. Кырдьык, баҕар, дьылҕа анабыла оннук буолуо. Оҕону отох сааһыттан кырдьыктаах олох охсуһуутугар уһаарар инниттэн тыйыс тыыннаах дойдуну анаан тайаннарбыттара буолуо…
Ефим Федорович саҥа тэриллибит промкомбинат дириэктэринэн үлэлии олорон соһумар ыарыыга хаптаран суох буолар. Дьиэ кэргэн соҕотохто тулаайахсыйа түһэр. Дьэ онтон ыла эт-тирии элэйэр эрэдэһиннээх олох эрэйин-муҥун эдэр эмньик эт-сиин этирик эҥээринэн тэлии саҕаланар. Үөрэҕэ, өйөбүл-көмө буолуох аймах-билэ дьоно суох аҥаардас дьахтар, ыы-кырбас түөрт оҕотун кууспутунан, тымныы-хаҕыс дойдуга суос-соҕотоҕун эргичийэн хаалар. Үлэһит, онуоха эбии бултаан-алтаан эбинэр, иитэр-аһатар киһититтэн мэлийэн, аанньа эмэ-томо суох сиргэ сотору-сотору ыалдьар иринньэх кыра уолун тыыннаах хаалларар эрэмньититтэн тахсан эрэр ийэтэ эрэйдээх төһөлөөх эрэйи-кыһалҕаны көрсөн ол сутурҕаннаах амырыын кыһыны туораабытын сэрэйиэххэ эрэ сөп…
«Ийэбит туох баар олоҕун бүтүннүүтүн биһиэхэ, оҕолоругар, анаабыта. Мин кинини кимнээҕэр да үрдүктүк тутабын. Кини миэхэ ытык киһим. Бэйэтин холобурунан ийэбит биһигини үлэҕэ үөрэппитэ, олох очурдарын сатаан туоруур тулуурдаах, дьону кытта тиһэх да куһуоккун үллэстэр иллээх-эйэлээх буоларга ииппитэ. Чиэһинэй, бэрээдэктээх, амарах буолуу – бу барыта ийэбит сабыдыала», – диэн Михаил Ефимович кэлин ахтан суруйбута.
Ийэтин өттүнэн урут Столыпин саҕана Полтаваттан кэлбит төрүттээх эбиттэр. Ийэтэ Козловтар диэн аҕыс кыыстаах, соҕотох уол оҕолоох ыал орто кыыстара. Покровскайдыыр аартык төрдө Төхтүр сэлиэнньэтигэр сахалары кытта бииргэ дьиэ-уот, сүөһү-ас тутан олохсуйбут уу сахалыы тыллаах ыал долгун куудара суһуохтаах, дьылыгыр көнө уҥуохтаах кэрэ мөссүөннээх кыргыттара от мунньан, бурдук быһан, ынах ыан кэлэ-бара курбалдьыһалларын оччотооҕу эр бэртэрэ нохтолоох сүрэхтэрэ төһөлөөх долгуйа, кэрэхсии, сэргии көрөллөрө эбитэ буолуой? Улахан кыыстара Сэмэн Припузов диэн киһиэхэ кэргэн тахсан Өктөмҥө олохсуйбутугар Мария эдьиийигэр көмөлөһөн дьиэ, оҕо көрсөн кинилэргэ олоро сылдьыбыт. Онтон Покровскайга бырааһынан үлэлиир киһи дьиэ үлэһитигэр наадыйар сураҕын истэн, онно көһөн үлэҕэ киирэр. Ол кэмҥэ Покровскай земотделыгар үлэлии сылдьар үөрэхтээх киһи Ефим Федорович таба көрөн кэргэн ылбыт. Саҥа ыал утуу-субуу икки уол оҕолоноллор, онтон 1937 сыллаахха күһүөрү кыһын, эт-ас тоҥор буолуута, үһүс уоллара Миша төрөөбүт.
Аҕаларын эмискэ сүтэриэхтэриттэн түөрт кыра оҕолоох аҥаардас дьахтар Эдьигээн курдук тыйыс айылҕалаах, олорорго ыарахан, кытаанах усулуобуйалаах дойдуга оҕолорун этэҥҥэ атахтарыгар туруорара саарбах суол этэ. Аҕалара өлөр охтуутун охто сытан ийэлэригэр: «Оҕолоргун харыстаа, дьон оҥортоо… Мантан бара сатаа. Бу тымныы, тыйыс дойдуга аймаҕа, көмө-сүбэ киһитэ суох быстарыаххыт. Дойдугар Өктөмҥө тиийэн аймахтаргытыгар сыстан олорооруҥ…» – диэн кэриэһин эппитэ үһү.
Саас сир хараарыаҕыттан муус көтөҕүллэрин, маҥнайгы борохуот кэлэрин кэтэһии, чаҕыл күннээх, сылаас тыыннаах уруу-хаан, аймах-билэ дьонноох үөс сиргэ тиийэ охсон тыын-быар салҕаныах тиэтэллээх баҕа санаа барыларын үүйэ туппута. Кэмниэ-кэнэҕэс кэлиэхтээх кэмэ кэлэн, аалларын баһа хоҥнон, дорҕоонноох айаҥҥа турунар күннэрэ дьэ үүммүтэ. Маһынан оттуллар уот тыыннаах, салбах эрдиилээх нэс айаннаах оччотооҕу борохуот аһаҕас баарсатыгар ыйы-ыйдаан тыын ыгыллар, санаа тууйуллар урааннаах уһун айан саҕаламмыта. Абыраллаах ааллара итиннэ чаардаан, манна тохтоон, салгыбыт санааҕа, сорох-сороҕор соруйан да курдук, арыы тумсугар үөл талахха баарсаларын баайан баран быраҕаттаан барда диэхтэригэр диэри кэтэһиннэрэр, даххаһыйар түгэннэрэ элбэх буолара. Түүнүн түрүүмҥэ хонон, күнүһүн палубаҕа тахсан, ахса суох элбэх аргыс дьон ортотугар аалыҥнаһан уһун күннэрин барыыллара. Ол сылдьан отох оҕо күн сыралҕаныгар, салгын сиигэр оҕустарара кэмнээх эбитэ буолуо дуо, Миша улаханнык ыалдьан суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута.
Салгымтыалаах айаннара түмүктэнэн, Даркылаах биэрэгэр үктэнэн үөрбүттэрин эриэхсит! Ол да буоллар Өктөмҥө диэри тиэрдэр ыллам санаалаах оспуоччук кэбэҕэс көстө охсон биэрбэккэ, аһаҕас халлаан анныгар хонуктуур кыһалҕа кыһарыйбыттаах. Уолчаан суолу быһа ыарытыйан, букатын буорайан, уҥуохтаах тирии бэйэтэ тэлиэгэҕэ тиэллэн, айанын уһугар сыккырыыр тыына эрэ төрөөбүт дойдутун Өктөмү булбута.
Төрөөбүт дойду барахсан сайа охсор салгынныын, ис сүрэхтэн үөрэ-көтө көрсөр аймах-билэ дьоннуун санааны күүрдэр, сүрэҕи үөрдэр күүһүгэр ама ханнык эмп-томп тэҥнэһиэй?! Мөлтөөбүт-ахсаабыт бэйэтин көтөҕөн киллэрэн ороҥҥо сытыарбыттарыгар күтүөттэрэ өҥөйөн көрө-истэ түһээт:
– Оо, бу оҕо барахсан дойдутун буорун суохтаан тыына-быара кылгаабыт. Ийэ буоруттан бэрсиэххэ! – диэн саҥа аллайбыта үһү уонна төрөөбүт балаҕанын сабараанньатыттан буор киллэрэн оргуйбут ууга суурайа охсон иһэрдибитин, төһө да күүс-сэниэ эһиннэр, тиһэх тыынын мунньунан ыймахтаан кэбиспит.
Онтон ыла өс киирбэх сыыйа-баайа тыына уһаан, ыарыыта намыраан үтүөрэргэ барбыт. Хор, төрөөбүт дойду ахтылҕана, Ийэ буор тардыыта оннук күүстээх буолар эбит буоллаҕа…
* * *
Михаил Ефимович, кириэһилэтигэр көнөн, иллюминаторынан өҥөйөн көрдө. Былыт кэлимсэ халҕаһата үрэллэн, онон-манан быһытталаммыт киэҥ аҥхай аһаҕастарынан аллара тукулаанныҥы сэдэх мастаах-оттоох киэҥ сир нэлэһийэн көстөр. Уҥа диэки ыраах Өлүөнэ кэтит күөх лиэнтэ урсуна күлүмүрдүү дьиримниир, хаҥас өттүттэн синньигэс салаа үрэх эрийэ-буруйа субуллан түһэр.
Лииндэ үрэх үрдүнэн көтөн иһэллэр эбит. Киэҥ да дойду буоллаҕа, бу бэйэлээх сири-уоту кыаҕын дэлэччи туһанар киһи төһөлөөх барыс, дохуот ылыа этэй? Манна таба иитэр буол, барыс хайаан да киириэ этэ. Мантан арҕаалыы хоту диэки Ээйик курдук киэҥ тайҕалаах сиргэ питомник тэрийэн, кииһи аҕалан тэнитиэххэ баара. Икки-үс сыл устата бултаабакка ууһатан баран атын сирдэринэн тарҕаталаан кэбистэр, киис ахсаана балай да эбиллиэ этэ. Республика үрдүнэн сылга 25 тыһыынча киис бултанар, хас түөртүү киистэн биирин ылар буоллахпытына, ол аата сүүс тыһыынчаттан эрэ кыра чорбойор киис саппааһа баар. Ону икки төгүл элбэттэр, дэлэ барыс буолуо этэ дуо?
Андаатары муҥутаан 600 тыһыынчаны бултанара, он-тукпут билигин 200 тыһыынчаҕа түстэ, дьиҥинэн 500 ты-һыынчаны таах бултуур кыахтаахпыт. Ол инниттэн билиҥҥи андаатар ахсаанын икки-үс төгүл улаатыннарыахха наада. Онон хоту элбэх күөллэрдээх сиргэ эмиэ питомниктары тэрийтэлээтэххэ сатанар. Бэйэни салайыныыга киирдэххэ, маннык дьаһаныы суолтата улаатыа, көдьүүһэ күүһүрүө.
Былыт халҕаһата эмиэ хойдон, сөмөлүөт туох да көстүбэт үүт туман быыһынан биир күдьүс көтөн ньирилиир. Михаил Ефимович эргиллэн салон иһин кэриччи көрбүтэ, дьон үксэ налыйан, кириэһилэлэригэр тиэрэ түһэн нухарыйбыттар, бэрт аҕыйахтара хаһыат, сурунаал ааҕа олороллор…
…Оҕо саас көрдөөх-нардаах кэмнэрэ, киэҥ Эркээни Эбэ хотун эҥсиллэр иэнигэр, Өктөм сиригэр-уотугар, сэдэх да буоллар, сүүрэн-көтөн, оонньоон-көрүлээн ааспыт хаһан да умнуллубат чаҕылхай түгэннэрэ хараҕын иннигэр бу баардыы элэҥнээн ааһарга дылы гыннылар. Төһө да сэрии, сут-кураан мэҥэһиктээх аас-туор сыллар бүрүүкээтэллэр, оччотооҕу кэм олус ыраас, сырдык өйдөбүлүнэн ураты күндү буолар эбит.
Сэрии сылларыгар, ол кэнниттэн даҕаны олус кыһалҕалаахтык олорбуттара. Ордук иитэр-аһатар аҕата суох аҥаардас ийэлэр эрэйдэнээхтээбиттэрэ. Ийэлэрэ нэһилиэк маҕаһыыныгар остуорастаан, дьиэ сууйан, оһох оттон оҕолорун ииппитэ. Сельпо хонтуоратын муннугар быыкаа хоско бэһиэ кыбыллан олорбуттара. Билигин оҕо эрдэҕинээҕи кэмин өйдөөтөҕүнэ, биир түмүк санааҕа кэлэр: өскөтүн оччотооҕу аас-туор олох кинилэр эрэ дьиэ кэргэннэрин кыпчыйбыта эбитэ буоллар, билигин кини тус бэйэтин эрэ олоҕун тупсарынарга дьулуһуо этэ. Ол эрээри, кини көрөрүгэр, оччолорго ыал барыта дьадаҥытык олороро. Онон сиэттэрэн дьон-сэргэ барытын туһугар олох тупсарыгар баҕа санаа эрдэттэн үөскээбитигэр сөп. Онуоха ийэтэ кыһалҕалаахтарга туох баарынан, тугу кыайарынан-сатыырынан барытынан көмөлөһө сатыыр үтүө холобура үчүгэй өттүнэн дьайбыта чахчы.
