– Ыч-чаа…
– Хайдах ыччалыыгын, доҕор, кыһыны быһа дьарыктанан баран? – Миша, аттыгар сотторунан көхсүн суураланан аҕылыы-мэҥилии турар табаарыһын диэки тэбэнэттээҕинэн көрөөт, күлэн лэһигирэттэ.
– Ээ, үөрэнэн хаалбычча, өйдөөмүнэ…
– Бээ, кырдьык, былырыын төһөҕө саҕалаатыбыт этэй?
– Олунньу ыйтан.
– Ээ, сөп-сөп, били Анастасия Яковлевна режим туһунан кэпсиэҕиттэн ыла тута дьарыктаммыппыт дии. Билигин тохсунньубут бүтэн эрэр. Кырдьык, сыла чугаһаан эрэр эбит, – хатыҥыр, намыһах уҥуохтаах Володя Федотов бигэргэтээччи буолла.
– Үчүгэй буолбат дуо күнү быһа чэбдик сылдьарбыт?
– Өссө киэһэ сытыах иннинэ суунарбыт үчүгэй ээ, түүн олус кытаанахтык утуйан тураҕын.
– Ол эрэ буолбатах, кэлин тумуулаан да көрбөт буоллубут дии.
– Анастасия Яковлевна эрчилиннэххитинэ ыалдьыаххыт, грипкэ ылларыаххыт суоҕа диэн сөпкө да эппит эбит.
– Кырдьык, ол иһин дэгиттэр барытыгар эрчиллиэххэ наада, – Миша доҕотторун биир санааҕа түмэр, көҕүлүүр быһыынан кэриччи көрүтэлээтэ.
– Оттон хайыһардыыбыт дии.
– Ол диэн кыра.
– Миша бэйэтэ штанганан дьарыктанар, ол иһин күүстээх, – Коля Софронов табаарыһын илиитин-атаҕын, быччыҥын туппахтаан көрөр.
– Айыкка, доҕор, миигинник киһи тимири кытта өрө тус-туо суохпун. Күүстээх, улахан эрэ дьон дьарыктаныахтарын сөп.
– Оннук буолбатах. Владимир Стогов диэн кыра ыйааһыҥҥа аан дойду чемпиона бэйэтин ыйааһыныттан икки аҥаар төгүл ыараханы анньар.
– Тыый, сүрдээх да буолар эбиттэр! Оттон эн төһөнү анньаҕын?
– Мин нэһиилэ бэйэм ыйааһыммын көтөҕөбүн. Анаан эрэ дьарыктаннахха улаханы ситиһиэххэ сөп. Холобур, Плюкфельдер, американец Пауль Андерсен, онно олорор японец Томми Коно курдук.
– Итилэри эн хантан билэҕин? – уолаттар сирэйдэрэ-харахтара өрүкүһэн, Мишаны төгүрүйэн кэбистилэр.
– «Физкультура и спорт» сурунаалтан уонна «Советский спорт» хаһыаттан.
– Ээ, куруук библиотекаҕа сылдьар киһи билэн бөҕө буоллаҕа дии.
– Аан дойду, Олимпиада чемпиона буоларга ынырык эрчиллии наада буолуо ээ?
– Сүрдээх буоллаҕа дии.
– Оннук буолумуна. Холобур, боксаҕа ыарахан ыйааһыҥҥа чемпион Рокки Марчиано апперкот диэн соҕотох удары уу анныгар түөрт чаас устата тохтоло суох охсоро үһү.
– Аата сүрүн, Миша, эн эмиэ оннук дьарыктаныаҥ дуу? – ким эрэ омуннуран ыйытта.
Миша, бэркиһээбиттии, күлэн кэбистэ.
– Эс, мин дьиҥнээх спорка охтуом суоҕа. Эппин-хааммын эрэ сайыннарар туһуттан дьарыктанабын.
– Оо, оҕолоор, остолобуойбутугар хойутаары гынныбыт!
– Кырдьык даҕаны.
– Уруок кэнниттэн бары хайыһарга тахсаарыҥ, сотору поход буолуо.
– Сөп-сөп…
Тиэтэлинэн таҥнан, бары остолобуойдарыгар саамылаһан таҕыстылар.
* * *
Ньирээйи мастаах сэндэҥэ ойуур быыһынан хас да хайыһардаах киһи бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи, үтүктүспүт курдук, субуруһа сүүрэн иһэллэр. Кинилэр ахсыалар. Хара искиэрэлээхтэр, хаатыҥкалаахтар. Хара барааҥка бэргэһэлэрин кулгаахтара хас хамсаннахтарын аайы, кынатынан сапсынан эрэрдии, өрүтэ даллараҥныыр. Бу орто оскуола тохсус, онус кылаастарын уолаттара Уолба учаастагар походтаан төннөн иһэллэр. Сарсыарда эрдэ туран айаннаан, күнүс 11 чаас саҕана тиийэ охсубуттара. Оскуола дьиэтигэр дьону мунньан, лекция ааҕан, хаһыат, араадьыйа сонуннарыттан кэпсээн агитационнай үлэ ыытан баран, эбиэттии түһээт, төттөрү айаннаабыттара.
Үрэх тоҕойдорун быһыта охсор аҥхалаат сир киириитин-тахсыытын ааҕа сүтэ-сүтэ көстөр поход кыттыылаахтара дьиэлэрэ чугаһаан истэҕин аайы эбии тэптэн тэтимнэрин эбэн, устунан күрэхтэһэр быһыынан сырсан киирэн бардылар. Бастаан иһэр этэрээт хамандыыра Миша Николаев кэнниттэн тэйиччи соҕус хаалан испит Ваня Никифоров түргэнник тэбэн бөтүөхтээн чугаһаан кэллэ.
– Миша, түргэтиир үһүбүт, дьоммут тиэтэтэллэр.
– Сылайбатах буоллахтара дуу? Дьэ үс биэрэстэни сүүрэбит, онтон дэриэбинэбит көһүннэҕинэ бытаарыахпыт, – тэтимнээхтик сыыйа тэбэн, Миша сүүрэрин эбэн биэрдэ.
Стрекаловка мууһугар киирэн, чигдитийэ кытааппыт килэркэй суол устун харса суох тэбэн, үс биэрэстэ сири начаас элэҥнэттилэр. Бөһүөлэк кытыы дьиэлэрин кырыыһалара көстөр буолуута Миша, кэннин хайыһан көрөн баран, дьоно бары ситиһэллэрин курдук бытаарда.
– Хайа, бары үчүгэйгит дуо?
– Үчүгэйбиэт…
– Мин хайыһарым быата холкутаата.
– Оттон мин торуоскам хаалыга алдьанна, – Кеша Гоголев, күлэн мичилийээт, хаалыга суох торуоскатынан далбаатанна.
– Дьэ мантан инньэ аргыый барыаҕыҥ. Улахан алдьаныыта, сүтүгэ суох үчүгэйдик сырыттыбыт, – Миша астыммыт быһыынан холкутук күлэн кэбистэ.
– Улахан Күөлгэ хаһан барабыт?
– Кэлэр өрөбүлгэ.
– Каникулбут кэмигэр Баахынайга дуу, Кыстатыамҥа дуу баран кэлиэҕиҥ. Туох дии саныыгыт?
– Эбэтэр Куонараҕа… – ким хантан сылдьарынан, бэйэтин дойдутун диэки иэҕэн тыл көтөхсүүтэ саҕаланна.
– Ыраахтара бэрт, хайдах тиийээри…
– Ортотугар дьаамҥа хонон тиийэр буоллахпыт дии.
– Оҕолоор, Марианна Евгеньевна Кыстатыамҥа агитбригаданан баран концерт көрдөрөн кэлэр туһунан биллэрбитин истибиккит дуо? – Миша доҕотторун кэриччи көрүтэлээтэ.
– Тыый, ол оччо ыраахха концерт малын, таҥаһын-сабын хайдах сүгэн бараары… – тохсуска үөрэнэр Проня Спиридонов сибилигин баран эрэрдии аймана түстэ. Атыттар даҕаны мунаарбыт көрүҥнэннилэр.
– Табанан барыахпыт. Директорбыт кэпсэтиэх буолбут, – хомсомуол тэрилтэтин сэкирэтээрэ Миша Николаев оскуола олоҕун былааныттан сонун иһитиннэриитин бары сэргии түстүлэр. – Кыра кылаастары кытары илдьэ барыахпыт.
– Ок-сиэ, дьэ ньиргиэр айан буолсу.
– Оттон табалаахтар куотар буоллахтара дии.
– Туох буолуой, дьаамҥа хонукпутугар ситиэхпит буоллаҕа.
– Уу, үчүгэй да буолсу…
Поход кыттыылаахтара, инники күүтэр көхтөөх тэрээһин сонунун истэн үөрэ-көтө аймалаһан, ким дьиэлээх дьиэтигэр, оттон үгүстэр тутуспутунан интэринээттэригэр бардылар.
Ойуунускайы тоҕо билбэппитий?
Саха тылын учуутала Гаврил Васильевич Попов онустарга киирэн кылаас сурунаалын арыйан, үөрэнээччилэрин кэриччи көрөн ким баарын-суоҕун быһааран бэлиэтии олордоҕуна, Миша Николаев туран кэллэ.
– Гаврил Васильевич, Ойуунускай диэн поэт баара дуо?
– Баара… – эдэр учуутал, соһуйбуттуу, үөрэнээччитин өрө көрөн таһаарда. Тоҕо ыйыппытын дьиибэргээн, утары ыйытардыы көрүтэлээтэ.
– Ону биһиги тоҕо билбэппитий?..
– Тоҕо үөрэппэппитий?..
– «Норуот өстөөҕө» үһү буолбат дуо?..
– Бээрэ, оҕолоор, ону эһиги тоҕо ыйыттыгыт? – оҕолор бары айдааран, күйгүөрэн барбыттарын дьиибэргээн, учууталлара буойардыы ыйытта.
– Оттон хаһыакка суруйбуттар дии.
– Тугу? Ханнык хаһыакка?.. – Гаврил Васильевич, Эдьигээҥҥэ быйыл саҥа учууталлыы күһүн хойутаан кэлэн, хаһыакка суруйтарбакка хаалбыта.
– Бу манна хоһоонун таһаарбыттар, – Коля Софронов «Кыым» хаһыаты тэниччи тутан учууталыгар аҕалан биэрдэ.
Бары сонурҕааһын, суугунаһыы буолла. Хаһыат иккис балаһатыгар П.А.Ойуунускай «Артыаллар, уруйдааҥ!» диэн балай да уһун хоһоонун хас да колонканан бэчээттээбиттэр. Туох да быһаарыы, комментарий суох. «Тоҕо дьиибэтэй? Ол аата үчүгэй буолаары гыннаҕа дуу?..» – Гаврил Васильевич түөһүн иһигэр үөрүү, сэргэхсийии, эрэмньи санаа иэйиитэ саба халыйан киирэргэ дылы гынна.
– Оҕолоор, бу хоһоону бары аахтыгыт дуо?
– Ааҕан.
– Суох, биһи ааҕа иликпит…
Интэринээттэр эрэ аахпыт, аҥаардара ааҕа илик буолан таҕыста.
– Дьэ оччоҕо истиҥ! – Гаврил Васильевич күөмэйин оҥостон, өрө көтөҕүллэн туран, үөрэ-дьүөрэ тыллары эгэрэҥ-дэгэрэҥ түһэрэн доргуччу ааҕан барда:
Мин атас доҕорум,
Мичиҥниир көмүһүм,
Аалардыыр наҥначчаан,
Артыаллаах Аанысчаан
Үлэлээн тиҥийэр,
Үөгүтэ иһиллэр…
Күлүмнүүр-мичиҥниир
Күндү күөх биэбэккэм,
Күлүмнүүр-дьиримниир
Күөх тырым сибэкким
Долгуйан нусхайар,
Долгуйа умайар.
Кылаас иһэ уу чуумпуга куустаран, бары ылы-чып иһиллээн олордулар. Өйү-санааны манньытар, көҕүлүүр, күүрдэр тыллар эдэр сүрэхтэри угуйар, санааны көтөҕөр, эрэли үөскэтэр күүстэрэ тыл дэгэтин алыптаах музыкатыгар кубулуйан, эттэригэр-хааннарыгар иҥэн киирэргэ дылы буоллулар.
