1917 сыллаахха ахсынньыга Томскайга суһал ыҥырыылаах Бүтүн Сибиирдээҕи съезд аһыллан Өктөөп өрөбөлүүссүйэтигэр эмиэ мөлтөх сыанабылы биэрбитэ. Бу съезкэ Саха сириттэн кыттыахтаах Г.Ксенофонтов, Бүтүн Россиятааҕы Учредительнай мунньахха депутат мандатын иһин киирсэ сылдьар кэмэ буолан, сылдьыбатаҕа. Ол оннугар быыбарга кыайан, мандат ылар чиэскэ тиксибитэ. 1918 сыллаахха тохсунньуга съезд быһаарыытынан Сибиири Сэбиэскэй Россияттан тутулуга суоҕунан билиниэхтээх Сибиирдээҕи парламент ыҥырыллыахтаах этэ. Ону баара тохсунньу 26 күнүгэр ыҥырыллыбыт Арҕаа Сибиирдээҕи Сэбиэттэр съезтэрэ бэйэтин дьаһалынан Сибиир Дууматын ыһан кэбиспитэ. Дьону хаайталааһын саҕаламмыта. Г.Ксенофонтов, Владивостогунан эргийэн, Сахатын сирин сайын эрэ булбута. Бу кэмҥэ Омскайга Сибиирдээҕи быстах салалта тэриллибитэ. Бу салалта Сибиирдээҕи Дуума ыытар үлэтин-хамнаһын сөбүлээбэт этэ. Бассабыыктар кыр өстөөхтөрө Колчак Сибиир Россияттан арахсарын, автономия буоларын быһаччы утарар этэ. Инньэ гынан бассабыыктары утары эрээри, кинилэри кытта биир сыаллаах курдук буолан тахсыбыта. Оттон федералистар буоллаҕына Сибиир автономията Саха сиригэр национальнай- территориальнай автономия үөскүүрүгэр инники хардыыга тирэх буолуохтаах диэн эрэнэ саныыр этилэр. Бассабыыктар уонна Колчак национальнай-территориальнай боппуруоска биир санаалаахтарын, кинилэр Сибиир Россияттан арахсарын хаһан да өйүөхтэрэ суоҕун Г.Ксенофонтов өйдөөбүтэ уонна, уобаластарынан хайдыһыы хаһан да тахсыа суоҕун билэн, политикаттан букатыннаахтык арахсыбыта. Баҕар, ол үчүгэйгэ буолуон сөп, тоҕо диэтэххэ, түмүгэр «Урааҥхай сахалар» курдук наукаҕа дьоһуннаахай историческай пааматынньык айыллыбыта. Хомойуох иһин, үлэ иккис тома сурулла сырыттаҕына, 1938 сыллаахха саас тутуллан репрессияламмыта.

Саха маҥнайгы интеллигенциятын биир тутаах тулааһынынан сахалыы уус-уран тыл аҕата, бөлүһүөк А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй буоллаҕа. Кини 1877 сыллаахха төрөөбүтэ, 1926 сыллаахха тюркологтар маҥнайгы съезтэригэр Бакуга айаннаан иһэн аара Москваҕа өлбүтэ. Өксөкүлээх Өлөксөй ол-бу партияҕа, хамсааһыҥҥа кыттыбакка эрэ, быһыыны-майгыны тэйиччиттэн көрөн олорон сэрэтэр, сүбэ-ама тылын көтөҕөөччү ыллам ырыаһыт, сээркээн сэһэнньит быһыытынан норуотугар киэҥник биллибитэ.

1912 сыллаахха Россияҕа Романовтар династияларын 300 сылын бэлиэтээһиҥҥэ Саха сирин делегациятыгар киирсэн Кулаковскай эмиэ сылдьыбыта. Съезкэ анаан дириҥ ис хоһоонноох тыл этиигэ бэлэмнэммитэ кыайан олоххо киирбэтэҕэ. Наар ыраахтааҕыны өрө тутуу, айхаллааһын, арбааһын сүпсүлгэнин сөбүлээминэ, тыл этиэхтээҕэр буолуох, кэлин өттүгэр төрүт даҕаны сылдьыбатаҕа. Өксөкүлээх ол бэлэмнэммит тыл этиитигэр Сибиир сүүсчэкэлии, тыһыынчалыы эрэ ахсааннаах хаалбыт кыра омуктарын ааттарын ааттаталаан туран, кинилэр эстэр суолга киирэн эрэр дьылҕаларын сүрүн төрүөттэрин быһааран биэрэр. Олор ахсааннарыгар сахалары киллэрэн туран, сүрүн төрүөтүнэн Сибииргэ нуучча бааһынайдарын көһөрүү долгуна олохтоох омуктартан сирдэрин былдьааһыҥҥа тириэрдэр диэн бэлиэтиир.

Столыпин былаанын быһыытынан, Саха сиригэр икки мөлүйүөн нуучча бааһынайа көһөрүллэн кэлиэхтээҕэ, онуоха эбии саха тылдьытын ааптара Пекарскай, Россия географическай уопсастыбатыгар үлэлии олорон, сахалары Муустаах муора кытылыгар көһөртөөн баран, кинилэр оннуларыгар сиринэн сатаан дьарыктанар дьону олохтуохха диэбит сураҕа Кулаковскайы улаханнык дьиксиннэрбитэ биллэр. Ол эрээри куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат диэбиккэ дылы, Столыпин террористар дьайыыларыгар түбэһэн уонна Маҥнайгы аан дойду сэриитэ саҕаланан, ол былаан олоххо киирбэккэ хаалбыта.

Өксөкүлээх элбэх өйү-санааны этэр, сүбэни-аманы биэрэр аакка-суолга киирбит айымньытынан, суруйуутунан «Ойуун түүлэ», «Интеллигенцияҕа сурук» буолаллар. Бу үлэлэригэр кини үөрэххэ сыстыбатах дьадаҥы дьон араҥата интеллигенция, киириилээх-тахсыылаах баай дьон көмөтө суох өрүттэр, сайдар кэскилэ суоҕун этэр. Үөрэх эрэ быыһыахтааҕын, атын омуктардыын тэҥҥэ туруулаһарга быһаарар күүс буолуохтааҕын тоһоҕолоон бэлиэтиир. Сүөһү боруодатын тупсарыы, кымыһы дэлэтии, дьадаҥы дьоҥҥо кредит биэрии сөптөөҕүн, кулаагы кылаас быһыытынан эһии сыыһатын туһунан, о. д.а. үгүс сыаналаах этиилэрэ билиҥҥи олохпутугар сөп түбэһэр. Өксөкүлээх норуота сайдыан, барҕарыан олус баҕарара уонна эрэнэрэ. Олохпут бүгүн кини баҕатын, өйүн-санаатын хоту сайдар…

Улуус үбүлүөйүн бырааһынньыгар кэлбит ыалдьыттар, олохтоох салалта эрдэттэн тэрийбит былаанын быһыытынан, гостиницанан, ыалларынан тарҕанан, үс-түөрт хонук устата олорор сирдэрин буллулар.

Эдэригэр уһук хоту оройуоттарга, ол иһигэр Эдьигээҥҥэ «Коммунизм уоттара» хаһыакка уһуннук корреспонденынан үлэлээбит, билигин сынньалаҥҥа олорор Дьөгүөр Маппыайабыс Бологуурап бөһүөлэк ыала бырааһынньыгынан сибээстээн туран биэрбит дьиэтигэр иккиэ буолан түстүлэр. Бииргэ олорооччута, уруккута Эдьигээн райпотугар биэс сыл үлэлии сылдьыбыт эргиэн үлэһитэ Бөтүрүөп Сэмэн Ыстапаанабыс, Сэрэх Сэмэн диэн хос аатынан биллэр биэнсийэлээх киһи, эмиэ Дьөгүөр курдук, тэрилтэтин үбүлүөйүгэр ыҥырыылаах ыалдьыт быһыытынан кэлбит. Икки орону таһынан өссө раскладушка уонна утуйар таҥас бэлэмнэммитинэн сылыктаатахха, үһүс киһи кэлиэхтээх эбит быһыылаах.

Ыалдьыттар, айантан сылаарҕаабыт дьон быһыытынан, тас таҥастарын көҕүрэтинэн, сынньанардыы оронноругар тиэрэ түһэн сытынан кэбистилэр.

– Киэһээ ханна аһаталлара эбитэ буоллаа? – Сэмэн Ыстапаанабыс, сааһырбыт киһи сиэринэн кыыкынаан, хотулардыы унаарыччы тардан саҥарар симик куолаһа иһилиннэ.

– Остолобуойга кэлээриҥ диэбиттэрэ, – Дьөгүөр тэрийэр хамыыһыйа чилиэннэриттэн эрдэттэн хааччыйа ыйытан билбитин дьукааҕар быһаара охсон биэрдэ. – Киэһэ алтаттан сэттэҕэ диэри болдьоммут кэми аһарыа суохтаах үһүбүт.

– Ээ, туохтан тутуллан аһарыахпыт буоллаҕаай, аска баҕас туочунай бөҕөө буоллахпыт дии.

Ыалдьыттар, 70-нус сыллар бүтүүлэрэ биир кэмҥэ түбэсиһэн үлэлии сылдьыбыт дьон, Эдьигээн оччотооҕу олоҕун, дьонун-сэргэтин туһунан уопсай өйдөбүллэрин ахтыһан, балай да өр кэпсэтэ сыттылар.

– Дойдубут барахсаны көрбөтөх даҕаны ыраатта, отуччаны эрэ кыайбат сыл аастаҕа дии. Балай да уларыйбыт, улааппыт.

– Этимэ даҕаныы, сүрдээҕин кэҥээбит. Урут бу иккилии этээстээх уопсайдар суохтараа, билигин сыалай кваарталлар баар буолбуттар, сайдан истэҕэ дии. Күн-дьыл даҕаны ааһара түргээн.

– Дьоно-сэргэтэ даҕаны уларыйдаҕа. Доҕоор, бу санаан көрдөххө, былыр да, кэнники даҕаны улахан дьон төрөөбүт-үөскээбит дойдулара эбит ээ бу Эдьигээн, – Бологуурап, кэтэх тардыста сытан, туох эрэ ырааҕы саныырдыы, дьиэ үрдүн одуулаһар. – Шемяков Николай Васильевич – ССРС Верховнай Сэбиэтин икки төгүллээх депутата, Кычкин Иннокентий Гаврильевич – аатырбыт учуутал, президент Николаев, Роман, Гаврил Дмитриевтэр, Хомус Уйбаан…

– Хайыы, доор, оттон олох былыыр Убаарыскайыҥ сыттаҕа дии, сахалыы маҥнайгы ахтыы уус-уран айымньыны суруйбут киһии, – Сэмэн Ыстапаанабыс холку бэйэлээхтик тииһин быыһынан сыыйда.

– Кырдьык даҕаны, эмиэ биир ураты киһи. Сахалары чахчы ис сүрэҕиттэн сөбүлүүр киһи эбит.

– Хайыы, оттон сахалар оттолоругар үөскээбит киһи буоллаҕа дии.

– Билиҥҥи Үт сахаларыгар айанын, сирдэрин-уоттарын үчүгэйдик көрдөрөн суруйар буолбат дуо?

– Этимии даҕаны.

Эмискэ ааны тоҥсуйан тобугураттылар.

– Оок, үһүс дьукаахпытын аҕаллылар быһыылаах, – Бологуурап, соһуйбуттуу саҥа аллайаат, аантан чугас сытар киһи быһыытынан, оронугар олоро түһэн, атаҕын таҥаһын кэтэн хачыгырайда. Тиийэн ааны аһан биэрбитигэр, дьиэ хаһаайката биир эдэр киһини батыһыннаран киирдэ.

– Бу үһүс квартираҥҥытын аҕаллым. Дьэ, эдэр киһи, манан раскладушкаҕа сытыаҥ буоллаҕа дии, таҥаһыҥ бу баар.

– Дорооболоруҥ, Куодайыысап диэммин, – хатыҥыр, үрдүк уҥуохтаах, бэрбээкэйигэр диэри унньулуйбут уһун хара сонноох, бартыбыаллаах эдэрчи киһи, эрчимнээхтик хамсанан, оҕонньоттору кытта илии тутуста.

Хаһаайка, намыһах суон дьахтар, Бологуурабы куукунаҕа ыҥыран киллэрэн, ыскааптарын арыйталаан чэйдииллэригэр аналлаах иһити-хомуоһу, холодильнигын аһан, икки улахан тууһаммыт балык, түүлүүн-өҥнүүн сытар анды, аллараа холбукаҕа хортуоска, луук баарын көрдөттөөтө: