Билсиһиилэрэ, бэйэ-бэйэлэрин итэҕэйсэн сыыйа бодоруһуулара оччотооҕу ыччат судургу сиэринэн туох да уустуга, мэһэйэ суох көнө суолунан барбыта. Сотору-сотору көрсүһэр, киинэҕэ, театрга, күрэхтэһиилэргэ, библиотека ааҕар саалатыгар бииргэ сылдьар буолбуттара. Дора дьүөгэлэрэ, кинини араҥаччылыыр, харыстыыр бииргэ олорор кыргыттара, Миша Николаевы бары өттүнэн эҥкилэ суох, бэрээдэктээх, үчүгэй уол быһыытынан билинэн, кыыстарыгар сүбэ-ама буолан, эдэрдэр сыһыаннара бөҕөргүүрүгэр кыһалла, көмөлөһө сатыыллара. Ол иннинэ биир кэлбит-барбыт сытыы, солуута суох элбэх саҥалаах уол Дораҕа иҥээҥнээри соруна сылдьыбытын дьүөгэлэрэ төрүт чугаһаппатахтара. Истиҥ доҕордуу сыһыан, эрэллээх өйөбүл, көмө диэн онно баара.

Сылтан ордугунан Дора үөрэҕин бүтэрэн дипломун ылан, оттон Миша иккис курсу бүтэрэн, сайыныгар иккиэн бииргэ дойдулаабыттара. Өктөмҥө Миша дьонугар тахсаннар дьоллорун холбоон ыал буолбуттара. Дора Уус-Алдан оройуонугар ветеринарынан ананан Бороҕоҥҥо көспүтэ. Миша үөрэҕин салгыы Омскайыгар төннүбүтэ. Төрдүс курс кэнниттэн дойдутугар кэлэн производственнай практикатын кэргэнэ үлэлиир сиригэр барбыта. Үс ый ветеринардаан Уус-Алдан фермаларын, бэлэсипиэтинэн сылдьан, барыларын кэрийбитэ. Субуотунньуктарга кыттан Бороҕон пааркатын тутууга үлэлэспитэ. Түөрт сыл штанганан утумнаахтык дьарыктанан күүһүн-уоҕун үгэнигэр сылдьара. Охтубут тиити сүгэн баран талбыт сиригэр тэлэкэчитэн илдьэрин дьон сөҕө-махтайа көрөрө. Сорох уолаттар дьиибэлэнэн тиит төбөтүгэр ыйааһыннахтарына, билиммэккэ сүгэрин сөҕөн кэпсииллэрэ.

Ол сайын Дьокуускайга республика норуоттарын фестивалыгар Дора оройуон самодеятельнай коллективыгар киирсэн кытайдыы үҥкүүнү толорон кыттыбыта. Оттон Михаил республика спартакиадатыгар штангаҕа күрэхтэһэн сахалартан спорт бу көрүҥэр бастакынан маастар буолбут Михаил Скрябин кэнниттэн иккис миэстэҕэ тахсыыта улахан ситиһии этэ. Ыраас таптал иэйиилээх, эдэрдии көрдөөх-нардаах үчүгэй да кэм ааспыта ол сайын.

Нөҥүө сылыгар үөрэҕин бүтэрэн кэлиитигэр Дората кырачаан кыыстанан көрсүбүтэ. Соҕотох бэйэтэ үһүөлэһэн, ыал аҕата, бүтүн дьиэ кэргэн баһылыга буолар үрдүк чиэскэ, үөрүүгэ тиксэр дьол эмискэ түмүллэр өрөгөйдөөх үтүө кэмигэр сүбэлэһэн баран, аҕатын уҥуоҕа хаалбыт, оскуолатааҕы эдэр, оҕо сааһа ааспыт сиригэр Эдьигээҥҥэ 1961 сыл күһүнүгэр үлэлии кэлэн бу дьиэҕэ киирбиттэрэ.

Дора Никитична чэй кутарын быыһыгар номоҕон көрүҥнээх хаһыат үлэһитэ дьахтарга саас-сааһынан сиһилии кэпсии олордо. Кини, сайаҕас майгылаах аламаҕай саха дьахтарын сиэринэн, туох да кэтэмэҕэйдээһинэ, кистэлэ суох сэһэнэ истээччини эрэ абылыах истиҥ, судургу, ис-киирбэх буолан суруналыыс бэркэ сэҥээрэн истэр.

– Аҕыс оҕо бары үрдүк үөрэхтээхпит. Ийэбит өҥөтө. Аҕабыт, былыргылыы түөрт кылаас үөрэхтээх киһи, потребобществоҕа бухгалтердыы олорон 52 сааһыгар, мин уон биирдээхпэр өлбүтэ. Өлүөн иннинэ ийэбитигэр: «Аныгы киһи баайа – үөрэх. Кытаатан оҕолоргун үөрэттэр», – диэн кэриэһин эппит. Ийэбит домохозяйка этэ, ол да буоллар, аҕабыт кэриэһин толорон, барыбытын үрдүк үөрэхтээн баран 79 сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ. Аҕабыт суох буоларыгар кини сэттэ оҕолоох соҕотоҕун хаалбыта. Ахсыс оҕотун ыарахан этэ. Эбэм баар этэ оччолорго, сүөһүлээх буолан уонна ийэм учуутал балта көмөлөрүнэн дьон буолбуппут. Эбэбит бэйэтэ кыстыктаах, сайылыктаах, чэгиэн, хорсун эмээхсин этэ. 70-гар сылдьан оҕуһу миинэрэ, билиҥҥи кэм эбитэ буоллар, предприниматель бэрдэ буолуох эбит. Сайын ыһыахха оҕуһун көлүйэн сылабаарын тиэйэн баран, чэй өрөн, лэппиэскэ атыылаан хорчуопкалыыр этэ. 80-тан тахсан баран өлбүтэ. Уон алтата оҕоломмутуттан түөрдэ эрэ тыыннаах хаалбыта.

Убайым, улахан эдьиийим учууталлар, кыра эдьиийим радиоинженер, Екатеринбурга олорор. Мин ветврачпын, анныбынааҕы кыыс врач, биир бырааппыт химик, МГУ-ну бүтэрбитэ. Иккис бырааппыт геолог, Ленинградка үөрэммитэ. 1945 сыллаах төрүөх, экспедицияҕа сылдьан өлбүтэ 22 сыл буолла. Кыра балтыбыт строитель, Новосибирскайы бүтэрбитэ.

– Эн, Михаил Ефимовичтыын саастыы эрээри, үөрэххин кинитээҕэр урут бүтэрбит эбиккин дии? – суруналыыс, дьахтар киһи сиэринэн, интэриэстээх дьонун ис сыһыаннарын биллибэт быыһын сэгэтэ тардар кэриэтэ сэрэхэдийэ быһыылаахтык ыйыппытыгар Дора Никитична, сүр истиҥник күлэн кэбиһээт, көнөтүнэн улгумнук салгыы кэпсээн барда:

– Мин алталаахпыттан үөрэммитим. Инньэ гынан Ньурба оскуолатын уон алтабар бүтэрбитим. Үөрэххэ киирээри Дьокуускайтан Лена баһыгар диэри борохуотунан 19 күн устата куттал бөҕөнөн хаайыылаахтары кытта бииргэ айаннаатыбыт ээ.

– Оо, били амнистия саҕана буоллаҕа дии?

– Ким билэр, арыый эрдэ эбитэ дуу…

– Ээ, сөп. Били «Холодное лето 53-го» диэн киинэни буккуйбуппун.

– Кырдьык, оннук эбит. Ол да буоллар хаайыылаахтары чаастатык илдьэр-аҕалар кэмнэрэ быһыылааҕа. 16–17 саастаах кыргыттары ол «аргыстарбыт» олох кэтии сылдьаллара. Ону хата аармыйа кэнниттэн үөрэммит уолаттардаах буоламмыт олорбут абыраабыттара. Түүн биһигини харабыллааннар олорон эрэ айанныыллар, күнүс утуйаллар этэ.

Түөрт сайын устата дойдубар биирдэ да кэлбэтэҕим, харчы суох буолан. Инньэ гынан сайын колхозтарга баран ыалга олорон бурдук тогар үлэлээн айахпытын булунарбыт, кырыс сир хампаанньатын кэмэ этэ. Хортуоппуй, помидор, хаппыыста биэрэллэр, хамнас суох. Михаил куруусчуттаан харчы өлөрүнэр быһыылааҕа. Кини үөрэҕин бүтэриэр диэри Бороҕоҥҥо ананан, үс сыл ветвраһынан үлэлээбитим. Өссө, иккис сылбар этэ дуу, райкомол иккис секретарынан тала сылдьыбыттарын аҕыйах ый үлэлээн баран сөбүлээбэккэ уурайан, бэйэм идэбэр көспүтүм.

– Арба, Михаил Ефимович Бороҕоҥҥо кэлэ сылдьан паарка тутуутугар үлэлэспитин туһунан биир оҕонньор биһиги хаһыаппытыгар суруйан турардаах ээ. Ол хаһааҥҥыта этэй?

– Төрдүс курс кэнниттэн производственнай практикаты-гар кэлэ сылдьыбыта. Онно, кырдьык, мас кэрдиитигэр үлэлэспитэ. Түөрт мөһөөххө иистэнэр массыына ылан бэлэхтээн турар ээ. Оччолорго сыаналаах бэлэх этэ.

– Тыый, оннук буолумуна. Студент киһи холугар улахан бэлэх эбит.

– Оннук ээ, – хаһаайка ыалдьыта сахалыы сиэринэн кыра кэһии аҕалбыт дьэдьэниттэн ньуоска төбөтүнэн ылан амсайан көрдө. – Бөдөҥ баҕайы эбит ээ. Бу Амма эҥээрин киэнэ буолан маннык дуу?

– Кырдьык, Амма дьэдьэнэ бөдөҥ буолааччы. Онуоха эбии бу икки кэнники сылга Амма хаҥас эҥээр тыатын киэҥ баҕайы сиринэн маһын түүлээх үөн, шелкопряд, сиэн кэбиһэн, сииктээх почваҕа дьэдьэн наһаа үүннэ, – ыалдьыт сонунун ирэ-хоро кэпсээн барда. – Мин аймахтарбар тахса сылдьан хас да күн сылдьыһан, син балай да тииһинним. Дьон биэдэрэнэн, үүт кутар улахан бөтүөнүнэн коммерсаннарга, соҕотуопкаҕа туттараннар, харчы бөҕө өлөрүммүттэр үһү.

– Ноо, сүрдээҕин да үүммүт эбит. Дьон туһаммыта үчүгэй. Ол үөн төһө киэҥ сири сиэбитий?

– Тыый, баһаам киэҥ буоллаҕа дии. Таатта сириттэн Мындаҕаайыга диэри, кэтитэ Чурапчы үөһээ нэһилиэктэригэр тиийэ дииллэр. Наар тиит мас мутукчатын сиир эбит, инньэ гынан хара тыа маһа барыта хатан, хатырыгын тоҥсоҕой суллаан, көрөргө дьулаан хартыына диэтэҕиҥ.

– Дьиибэ да буолар эбит, киһи истибэтэх суола, – Дора Никитична санаарҕабыллаахтык өрө тыынна, чэйиттэн сыпсырыйа түстэ. – Михаил манна баара буоллар, врачтар боптоллор даҕаны, бу дойдутун аһыттан былдьасыһан да туран амсайыа этэ. Киниэхэ саахардаах ас ханнык да көрүҥэ көҥүллэммэт ээ.

– Даа? Ону билбит буоллар, саахара суох аҕалыахха баар эбит. Биһиги кинини олох муус доруобай киһи курдук саныыбыт ээ. Барара-кэлэрэ чаастата, үлэтин тэтимэ илистиилээҕэ сүрдээх дии, биирдэ даҕаны уоппуска ылан сынньаммыта иһиллибэт, – ыалдьыт чахчы соһуйа истибитин кистээбэтэ.

– Ыалдьыбыта ыраатта ээ, өссө Үөһээ Бүлүүгэ олорор эрдэхпититтэн… Чэ бэйи, саас-сааһынан соҕус кэпсиэххэ. Бороҕонтон Эдьигээҥҥэ көһөн тиийдибит. Эдьигээнин олох туох эрэ ырай дойдутун курдук саныыр, кыратыгар, улаатан да иһэн олоро сылдьыбыт оҕо сааһын өйдөбүлүнэн буолуо уонна оттон аҕатын уҥуоҕа хаалбыт сирэ буоллаҕа дии. Аҕатын туһунан наһаа үчүгэй өйдөбүллээх, кини аатыгар сүгүрүйэн туран ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар. Онно түөрт сыл олорбуппут. Михаилы кылаабынай ветвраһынан аҕыйах ый үлэлэтэн баран райкомол бастакы секретарынан талан кэбистилэр. Оттон миигин, лаборатория үлэһитин, кини оннугар кылаабынайынан анаатылар. Түөрт сыл үлэлээбиппит кэннэ киһибин обкомолга ыланнар, 1965 сыллаахха Дьокуускайга көһөн кэлэбит.