Саха норуодунай суруйааччыта Далан «Дьылҕам миэнэ» романын аан тылыгар: «Өй-санаа саамай сиппит-хоппут, олоҕун булбут кэмигэр, мөлтүү-ахсыы илигинэ өрүсүһэн, олорон ааспыт олоҕум туһунан ахтыы суруйан хаалларабын», – диэн уонтан тахса сыллааҕыта этэн турар. Бу тыллары билигин биир бэйэм долгуйа, эмиэ даҕаны ордук саныы, харааста ааҕабын. Долгуйарым диэн оччотооҕу өрө күүрүү, бэйэ омугун кырдьыгын, кыаҕын билинии, омук-киһи тэҥэ сананыы кэмин Далан барахсан сөпкө даҕаны сыаналаан уот харахха этэн кэбиспит эбит. Ордук саныыбын киһи бэрдэ, өркөн өйдөөҕө кини бу үтүөкэн кэми мүччү туппакка тутуу былдьаһан, өрүсүһэн сүрэҕэр-быарыгар көөнньөрбүт ис уоҕун, сиэрдээх толкуйун сайа этэн-тыынан өйүн-санаатын толору сайҕаммыт дьолун. Хараастабын хайыы-үйэҕэ кэм-кэрдии кэрчигэ буолан ааспыт биһиги омук кыһалҕалаах-кыһарҕаннаах дьылҕабытыгар кылам гынан күммүт көрбүт, күөнэхпит күөрэйбит күргүөмнээх ол уон сылын суохтаан.

Нууччаларга «справедливость» диэн сүрдээх дириҥ эҥсиилээх, кырдьыгы, сиэрдээҕи этэр үтүөкэннээх өйдөбүл баар. Бары тыллартан бу саамай сөбүлүүр, испэр киллэрэр, ылынар уонна туруулаһа сатыыр өйдөбүлүм. Сахалыы өйдөөтөххө, сиэр-майгы, сиэрдээх, кырдьыктаах быһыы диэн буолуон сөп. Бу тыл өйдөбүлүгэр сөп түбэспэт быһыыны-майгыны сахалыы «сиэрэ суох быһыы, сиэри таһынан барыы» диэччибит. Олоххо сиэри таһынан быһыыланыы, туттуу-хаптыы, саҥарыы-иҥэрии кэмэ суох элбэх, куруук баар көстүү. Ол да иһин буоллаҕа, күннээҕи олоххо бу кэрэ тылы олус сэдэхтик туттабыт, киэҥ, үтүө өйдөбүлүн тутуһа, ситиһэ сатаабаппыт.

Көҥүл өй-санаа, сиэрдээх быһыы-майгы саамай сиппит-хоппут кэминэн ааспыт үйэ тиһэх уон сыла буоларын бары билинэбит. Ол биһиги Аан Дархаммыт, бастакы президеммит Михаил Ефимович Николаев республиканы икки болдьоххо салайан, үлэлээн-хамсаан ааспыт кэмэ буолар. Саха сирин олохтоохторун баһыйар өттө омугуттан тутулуга суох ол сырдык өрө күүрүүлээх кэми билигин, былыт быыһынан күн тыган ааспытын курдук, үтүө өйдөбүлүнэн суохтуу, туоххаһыйа ахталлар, мэлдьи өйдүүллэр-саныыллар.

Сиэрдээх олох, киһилии быһыы-майгы охсуһуута, туруулаһыыта суох кэлбэт, туругурбат уонна сиэр-майгы баарын эрэ тухары туруктаахтык сайдар, чэчириир. Ол суох буолла да, олох чөл туруга кэһиллэр, үүнүү-сайдыы бохсуллар. Ордук туруктаах сыһыан кэһиллэр, сиэр-майгы күөмчүлэнэр буоллаҕына.

Бу үлэм демократия ситиһиилэрэ бохсулла быһыытыйбыт, быһыы-майгы уустугуран турар кэмигэр сурулунна. Күммүт көрбүт, күөнэхпит күөрэйэ сылдьыбыт кэмигэр уон сыллаах күүрээннээх олох үөһүгэр сиэтэн киллэрбит сүдү киһибит олоҕун, өйүн-санаатын, үлэтин-хамнаһын туһунан кыах тиийэринэн, кэм көҥүллүүрүнэн докумуоннарга, Саха Республикатын бастакы президенэ Михаил Ефимович Николаев бэйэтин этиилэригэр, кинигэлэригэр уонна кинини кытары үлэнэн-хамнаһынан алтыспыт араас дьон-сэргэ ахтыытыгар олоҕуран уус-уран аҥаардаах сиһилээһиммин ааҕааччылар болҕомтолоругар тиэрдэбин. Кини кэмигэр олорон үлэ-хамнас, өй-санаа күүрээнин, үөрүү-көтүү өрөгөйүн билбит-көрбүт дьолбунан киэн туттабын. Үксүбүт даҕаны кэм-кэрдии ааспытын кэннэ ол күннэр-дьыллар үтүө өрүттээх өттүлэрин эргитэ сыымайдаан көрдөҕүнэ, оннук бүөмчү өйгө-санааҕа кэлэр буолуохтаах.

Михаил Ефимович ааспыт олох өлөр-тиллэр мүччүргэннээх түгэннэригэр, республика Үрдүкү Сэбиэтин салайар, президенниир кэмнэригэр, дойдутун, норуотун урукку систиэмэ саамай хаалыылаах 76-с миэстэлээх субъегыттан баара-суоҕа уон сыл иһигэр Россия Федерациятын биир бастыҥ регионугар кубулуппута. Хорсун быһыытынан, сатабыллаах салалтатынан эстии-быстыы айаҕын өҥөйөр мүччүрүйбэт дьылҕаланыыттан быыһаабыта. Ол үрдүнэн бэйэтин аатыгар онно олоҕуран хомуруйар, бэл үөҕэр-холуннарар даҕаны сэти-сэлээни билиммэт элбэх бас-баттах тылы-өһү истибитэ, сиэри таһынан хаҕыс сыһыаны, түһэн биэриини, таҥнарыыны даҕаны билбитэ. Уһулуччу тулуурун, дьиҥ сахалыы киэҥ көҕүстээҕин, дьиппиэн, кытаанах майгытын көрдөрөн кимиэхэ да хом санаатын биллэрбэккэ, кимтэн даҕаны өс-саас ситиспэккэ барыбыт уопсай дьыалабыт айгыраабатын, салгыы сайдарын туһугар ону барытын эрдээхтик аһарыммыта. Бу буолар дьиҥ киһилии сиэр-майгы ыраас көстүүтүн чаҕылхай холобура диэн! Маны сиэрдээхтик ылыныаҕыҥ, өйбүтүгэр-санаабытыгар бигэтик иҥэриниэҕиҥ. Ол буолуо кини барыбыт туспутугар аан дойду таһымынан инникибитин түстүүр, кэскилбитин туруулаһар бүгүҥҥү сыралаах үлэтин-хамнаһын иһин махталбыт, билиниибит, киһилии сыһыаммыт!

Михаил Николаев сахаттан киэҥ көрүүлээх, аан дойду таһымынан анаарар, үлэлиир далааһыннаах сытыы өйдөөх-санаалаах, үлэлээх-хамнастаах Россия салалтатын ортотугар биир биллэр, кыахтаах, баай уопуттаах идэтийбит политик буола үүннэ. Кини билигин өйүн-санаатын күүһэ, мындыр толкуйа, муудараһа муҥутаан сайдыбыт, сиппит-хоппут кэмигэр сылдьар. Дойдубут, кэскилбит туһугар кини үлэтин-хамнаһын өрөгөйө, ситиһиилэрэ өссө даҕаны иннигэр. Ону биир дойдулаахтара, биһиги, сэмээр көрө-истэ, кэтэһэ сылдьабыт.

Күндү ааҕааччылар! Саха саарына, урааҥхай уһулуччута, Дьиҥнээх Киһи, киэҥ эҥсиилээх салайааччы диэн кимин-тугун, олох охсуһуутун уһуга-кылаана сынтарыйар укулаат куйаҕа хайдах уһаарыллан, хатарыллан тахсарын туһунан санаа көнөтүнэн, кыларыйан турар кырдьыгынан кэпсэтэн көрүөҕүҥ!

Көтөр аал үрдүк халлаан өрөһөтүн хайа тыыран тус хоту көтөн күпсүйэр. Мотуор тыаһын биир күдьүс ньиргиэригэр бигэнэн, салон иһэ толору айанньыт сымнаҕас кириэһилэлэргэ тиэрэ түһэн, ким утуйа, ким иллюминаторга сыстан улаҕата көстүбэт улуу өрүс кыдьымах мууһун курдук быыһа суох тэлгэнэ сытар үрүҥ былыт халыҥ халҕаһатын одуулаһа иһэллэр. Сөмөлүөт билигин муҥутуур үөһэнэн, сиртэн уонча тыһыынча миэтэрэ үрдүгүнэн көтөн иһэрин туһунан араадьыйанан чуолкайа суох иһиллэр куолас биллэрдэ. Сотору салон иһигэр дьон сэргэхсийэн кэпсэтэр, күлсэр саҥалара иһилиннэ. Ону кытта тэҥҥэ стюардесса икки мэҥэһик долбуурдаах дьоҕус тэлиэскэҕэ сөрүүкэтэр утах, ол иһигэр уһун моойдоох арааһын ыга симэн иһэрэ көһүннэ. Кини тыаһа суох кириэһилэлэр быыстарынан аа-дьуо ааһан иһэн пассажирдартан:

– Тугу иһиэххитин баҕараҕыт? – диэн сэмээр ыйыталаһар.

Сөмөлүөт иһинээҕи дьон үксэ урукку өттүгэр маннык тэрээһиннээх айаҥҥа түбэһэ иликтэрэ таайан, кэмчиэрийэ быһыытыйан, сөрүүкэтэр эрэ утахтарынан муҥурданнылар. Ол эрээри араас этикиэккэлэрдээх үрүҥ-кыһыл бытыылкалартан астаран, биирдии-иккилии үрүүмкэни куттаран тамахтарын минньитээччи хоодуоттар эмиэ көһүннүлэр. Маҥан куопта үрдүнэн сырдык халлаан күөх таҥастаах кэрэ бэйэлээх эдэркээн кыргыттар быстах наадаҕа кэлэ-бара ыйытыыларга хоруйдара, ону-маны сипсийэр эйэҕэс мичээрдэрэ, аламаҕай сыһыаннара айанньыттар санааларын тапта, куттарын тутта. Сиэрин ситэрэн, аны олохтоох бэчээт, киин хаһыат, сурунаал араас көрүҥүн эмиэ били тэлиэскэлэригэр киппэ муҥунан тиэйэн кэритэ сылдьан, ким тугу көрүөн, ааҕыан баҕарарынан тарҕатан биэрдилэр. Дьон хардарыта атастаһа сылдьан хаһыат сонунун көрөн, санаа үллэстэн суугунаһан-сааҕынаһан баран саҥардыы нам-нум буолан эрдэхтэринэ, эмиэ хордьугунас эрээри элэккэй куолас биллэрии иһитиннэрдэ:

– Убаастабыллаах пассажирдар, кириэһилэлэргитин көннөрүнүҥ, остуолларгытын бэлэмнээҥ. Билигин сарсыардааҥҥы быстах аһылык бэриллиэ.

Кыра-кыра салапаан бакыаттарга ас арааһа угуллубутун үөрэ-көтө аһааһын быыһыгар сөҕөн-махтайан, астынан күө-дьаа кэпсэтии күүгээнэ элбээтэ. Билигин, ыраах Москва да рейсигэр аһатар-аһаппат буолбут кэмнэригэр, республика иһинээҕи олохтоох линияҕа аһылык эрэйбэккэ испит айанньыттар соһуйуохтарын соһуйбуттара.

Бу Эдьигээҥҥэ Саха сирэ Россия судаарыстыбатыгар холбоспута 370 сыла туолар үбүлүөйдээх Күннэрин ыытыыга кытта баран иһэр ыҥырыылаах ыалдьыттар, правительство чилиэттэрэ уонна Ил Түмэн депутаттара бары бииргэ айаннаан иһэр анал рейстэрэ этэ. Ыҥырыллыбыт дьон ортотугар араас кэмҥэ Эдьигээн сиригэр-уотугар уһуннук үлэлээбит быраастар, учууталлар, эргиэн үлэһиттэрэ бааллар. Үксэ аҕамсыйа барбыт саастаах дьон, ытык кырдьаҕастар. Дьон хараҕа инники эрээттэргэ олорор правительство чилиэттэриттэн, республика бастакы президенэ Михаил Николаевтан арахпат. Буолумуна, салалта түс-бас дьонун кытта бииргэ айанныыр түгэн үгүстэргэ маҥнай тосхойдоҕо…