Литмир - Электронная Библиотека
A
A

Сир үрдүгэр аҕыйах ахсааннаах омук буолан айыллан үөскээһин – таҥара накааһа. Нуучча улуу үгэһитэ Иван Крылов «күүстээххэ куруук мөлтөх буруйдаах» диэн эппитинии, кыра омук куруук үтүрүллүүгэ-хабырыллыыга, төрүт даҕаны симэлийэр кутталга сылдьар аналлаах. Онон бэйэтин харыстанар, көмүскэнэр булугас өйө-санаата имигэс, сытыы буолара кини олоҕун ирдэбилэ. Муустаах муора тула олорооччу хотугу эргимтэ дьонун айылҕалара, олохторун усулуобуйата киин, сылаас сиргэ олорооччулардааҕар, биллэрин курдук, уонунан төгүл ыараханын быһыытынан, кинилэр быһыылара-майгылара, өйдөрө-санаалара соччонон сиэрдээх, күүстээх буоларыгар олорор эйгэлэрэ бэйэтэ күһэйэр. Ол да иһин үйэ анараа өттүнээҕитэ Өксөкүлээх өскөтүн улуу омук «…үгүс үтүөнү үөдүппүт, үс дойду өйүн үксэппит үтүө үөрэҕин» ылынан, өйбүт-санаабыт күүһүнэн тиис тиискэ, муос муоска буолан турууласпатахпытына, сүүс сыл иһигэр өтөхтүүн сүтүөхпүт, уоттуун умуллуохпут диэн сэрэтэн эппиттээх. Дьэ ол этиитэ сүүс сыла туолан эрэр кэмигэр сүппэккэ-өспөккө омук быһыытынан туспа уратыбытын, тылбытын-өспүтүн, култуурабытын сүтэрбэккэ син баччаҕа диэри тиийэн кэллэхпит.

Тыыннаах ордуохпут быатыгар, улуу бөлүһүөкпүт дьылҕабытын түстээһинэ туолбатаҕар үс сүрүн төрүөт баарын көрүөххэ сөп. Бииринэн, Саха сиригэр икки мөлүйүөн бааһынайы көһөрөргө былааннара тохтооһуна, иккиһинэн, Маҥнайгы аан дойду сэриитин саҕаланыыта, үсүһүнэн, өрөбөлүүссүйэ түмүгэр автономия ылынан үөрэххэ сыстыыбыт. Ити сабыытыйалар тахсыбатахтара буоллар, хара баһаам киһи тоҕо ааҥнаан кэлиитигэр хоту үтүрүллэн, үөрэххэ-сырдыкка тардыста охсон утары туруулаһарбыт биллибэт этэ.

Планета саамай тыйыс айылҕалаах Тымныы полюһугар олохтоох саха омук соҕуруу Становой хайалар тэллэхтэриттэн Хотугу полярнай эргимтэ быыһыгар тиийэ Илин Сибиир үрдүнэн сылгы-ынах сүөһүнү дэлэччи иитэн, бу хаҕыс, хабараан тымныылаах дойдуну сылаас тыыннаан, бүтүн киһи аймах иннигэр оҥорбут үтүөтүн-өҥөтүн, хорсун быһыытын хатылаабыт, хатылыыр кыахтаах да атын омук аан дойду үрдүнэн баара биллибэт. ХVII үйэҕэ Саха сирин булбут нуучча хаһаахтара кылгас кэм иһигэр саха сылгытын моонньугар, аһын-үөлүн үтэлэнэн, олохтоох норуот хоһуун, дьорҕоот дьонун сирдьит оҥостон, Илин Сибиири, Уһук Илини тилийэ сүүрэн Чуумпу акыйаан кытылыгар тигистэхтэрэ дии. Хотугу байҕал биэрэгин чинчийэр экспедициялар, улуу географическай арыйыылары оҥорбут айанньыттар бары Саха сириттэн, Дьокуускай куораттан тэриллэн бараллара. Ол тэрээһин сүпсүлгэнэ, үлэтэ-хамнаһа, аһа-үөлэ барыта саха дьонун үрдүнэн барара. Сыллата тыһыынчалыынан аты сэптэри-сэбиргэллэри, сүүһүнэн оҕус көлөнү сыарҕалары олохтоохтор суоттарыгар ылан, сирдьитинэн, болуотунньугунан, ындыыһытынан, илии-атах үлэтин ыараханыгар хастыы да сүүс дьон киэнин чэгиэнин, кыанарын уһун, сылы-сылынан болдьоххо буор-босхо күһэйэн үлэлэтэллэрэ. Кэлин эрэ сыыйа ыар кыһалаҥ үлэ соболоҥо, суолтатыгар да буоллар, төлөнөр буолбута.

Сүүһүнэн сылларга уһук хотугу сиргэ саһан-бүгэн олорбут, сытар ынаҕы туруорбат сытыары-сымнаҕас майгылаах, айылҕа кыһарҕаныттан тыыннаах хаалар инниттэн үлэттэн атыны билбэтэх көнө санаалаах, дьоҕус ахсааннаах, киэҥ нэлэмэн Саха сиригэр арҕам-тарҕам, үрүө-тараа олохтоох сайаҕас-сайдам саха дьоно муҥнаахтары сэрииһит хаһаахтар буораҕынан эстэр үрэр саа күүһүнэн самнаран, бэриннэрэн, бас-көс дьоннорун аманаат диэн ааттаан солуок тутан, дьаһаах хабалатыгар хам ылбыттара. Оччотооҕу хаҕыс кэм хабыр сыһыанын эттэринэн-хааннарынан толуйан, ыар дьылҕаны сүгэн өспүт өбүгэлэрбит ураты тулуурдарын, мындыр өйдөрүн, олоххо тардыһыыларын сөҕүмэр күүһүн түмүк дьайыытын кинилэр сыдьааннара, силистэрэ-мутуктара, аныгы сахалар, биһиги, туһанан олордохпут.

Көҥүлү күөмчүлэтии, күүс өттүнэн дьаһаах хабалатын соҥнооһун, төһө да кэнэммит, муҥутахпыт иһин, хайаан эйэ дэмнээхтик, үтүө сөбүлэҥинэн барыай? Утарсыы, күөн көрсүү буолбута история чахчыта. Күүтүллүбэтэх ыалдьыттары бастакынан көрсүбүт, утарсыы оҥорбут саамай халыҥ, тэрээһиннээх-түмсүүлээх, бүтүн саха омукка тумус туттар, күөн көрсөр улахан уус холбоһугун, хаҥыл хааннааҕынан аатырбыт Хаҥалас тойон ууһун бас-көс өттө, Тыгын уолаттара аймахтыын-чаҕардыын, боотурдуун охсуһуу толоонугар охтубуттара ааспыт кэм кырдьыга. Кинилэр сирдэрин-уоттарын, дьоннорун-сэргэлэрин тустарыгар саха бөдөҥ уустарын түмэн тыыннарын толук уурбут бэйэлэрин норуоттарын патриоттара буолалларын биһиги, билиҥҥи сыдьааннара ааттаахтар, билиммэт буолуохпутун сатаммат. Онно бүгүҥҥү сыһыаммыт, сыанабылбыт, мөккүөрбүт хайдаҕа туһунан кэпсэтии.

Хаҥаластар Тыгын инниттэн саха омукка баһылыыр-көһүлүүр оруолларын учуонайдар түҥ былыргы түүрдэр историяларын кытта ситимнииллэр. Хаҥылы диэн Орто Азияҕа Сыр-Дарья өрүс тардыытыгар олоро сылдьыбыт биис ууһун билиҥҥи казахтар, атын да түүр тыллаах омуктар бэйэлэрин төрүттэринэн ааҕыналлар эбит. Былыргы тойон ууһун төрүттэрэ буолбут хаҥаластар баһылыктара Дойдуһа Дархан, Мунньан Дархан, Тыгын Дархан саха омукка бас-көс дьон буола сылдьыбыттара үһүйээннэртэн биллэр. Кинилэр сыдьааннара Маһары, Соппуруон Сыраанап саха дьылҕата ураты ыараабыт кэмнэригэр саханы быыһыыр, олоҕун чэпчэтэр суолу-ииһи тобулар туһугар аан маҥнай нуучча ыраахтааҕытыгар тиийэ туруорса сылдьыбыт төрүт уус дьон буолаллар.

«Туох барыта силистээх-мутуктаах, төрүттээх-уустаах» диэн өйдөбүлү түүр сыдьааннаах илиҥҥи ыаллыы, аймах омуктарбыт дьаһанан олорор политикаларын тутулугар көрөбүт. Бу дойдуларга былыргы хууннар, түүрдэр саҕаттан бас-көс туттар биис уустарын баһылыыр-көһүлүүр оруолларын суолтата күн бүгүнүгэр диэри күүстээх эбит. Сэбиэскэй Сойуус үрэллибитин кэннэ, демократия муҥутаан өрөгөйдөөбүт кэмигэр, бүтүн норуот куолаһынан президеннэринэн талыллыбыт Звиад Гамсахурдия (Грузия), Рахмон Набиев (Таджикистан), Абульфаз Эльчибей (Азербайджан) сыл иһинэн үрдүк сололоруттан маппыт буоллахтарына, бэйэтин омугар былыргыттан ыла баһылыыр суолтатынан биллэр Тэкэ ууһуттан төрүттээх Сапармурат Ниязов Туркменбаши (Туркменистан) тулхадыйбат былаастанан олорон эмискэ олохтон туораата. Ол да иһин сахаҕа өбүгэ саҕаттан «Тойону отунан-маһынан оҥорбоккун» диэн дириҥ ис хоһоонноох этии баар. Итиниэхэ маарынныыр ыаллыы Казахстан судаарыстыбатын тутула үс биис ууһун – жуз холбоһуктарыттан турар: кырдьаҕас, орто уонна кыра эбэтэр эдэр дэнэр. Кырдьаҕас төрүт уустан баһылык-салайааччы, ортоттон поэттар, бөлүһүөктэр, оттон эдэртэн буойуттар утумнаан тахсаллар эбит. Ол курдук, Нурсултан Назарбаев кырдьаҕас төрүт уустан сыдьааннааҕа эмиэ былыргыттан олохсуйбут үгэһи бигэргэтэр. Кыргызстан урукку президенэ Аскар Акаев кыргыстар биир тиһэх баһылыктарын Шабдан хан диэнтэн быһаччы төрүттээҕэ биллэр.

Ыраахтааҕылаах Россия бу омуктары бэйэтигэр холботолуур кэмигэр биллэр-көстөр төрүт уус дьону салалтаҕа эрдэттэн чугаһаппатах эбит. Сэбиэскэй кэмҥэ коммунист партиятын идеологтара ити ньыманы эмиэ биһирээн туттубуттар. Оттон биһиэхэ Саха сиригэр хайа күн аһара түһүүтэ, сиэри таһынан кыһаллыыта-мүһэллиитэ суох киин былааска бэриниилээхпитин көрдөрбөтөхпүт баарай? Атыттар син сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ былыргы силистэрин-мутуктарын түөрэн, салалтаҕа талар дьоннорун төрүттэрин-уустарын үөрэтэн билэн эрэ баран баһылыктарын талаллар эбит. Арай биһиги төрүппүтүн-ууспутун төрдүттэн түөрэ умнан, идеология күүһүгэр бас бэринэн кэбиспит эбиппит. Өбүгэлэрбит үтүө үгэстэригэр суолта биэрбэккэбит, өлөр-хаалар күммүтүгэр ахтар айыыһыттарбыт араҥаччылаан, былыргы тойон ууһуттан сыдьааннаах бас-көс киһини анаан ыыппыттарын, кыаҕын-дьоҕурун ситэ туһаммакка, мүччү тутан кэбистэхпит.

Ааспыт үйэ бүтэһик уон сылыгар, икки тыһыынча сылы моҥоон түмүктүүр мөҥүөн арҕаһыгар, киһи аймах олоҕор сир хаҕа хайа ыстанар сууһарыылаах уларыйыыларын ньиргиэрэ сэттэ уонча сыл устата туруулаһан туппут модун судаарыстыбабыт тутулун эһэн барбыт кэмигэр, хор, төһө да отох омук ороһута буолларбыт, син быыс-хайаҕас хайдыгаһыгар түһэн хаалбакка, оттон-мастан тутуһан ордон хааллахпыт дии. Маннык халбас харатын миинэн, дьулурҕа уларыйыылардаах ахсым кэм арҕаһыгар өрө мөхсөн, омукпут, дойдубут дьылҕата ыйааһын бэскитинии биэтэҥнии олорор мүччүргэннээх кэмигэр дьиҥнээх национальнай лидер, дэгиттэр сайдыылаах сомоҕо личность, талааннаах, хорсун салайааччы оруола диэн төһө-хачча сүдүтүн, суолталааҕын улаханныын-кыралыын, үтүөлүүн-мөкүлүүн син билэн кэллэхпит.

2
{"b":"821346","o":1}