Кулааҕы-тойоту,
Кубулҕат моҕойу
Күн сирин үрдүттэн
Күөх сирэм күөнүттэн
Этириэс эһиэххэ!
Эпчиҥник тэбиэххэ!
Артыаллар-холкуостар,
Аармыйа норуоттар,
Биһиги күүспүтүн,
Биир кэлим үппүтүн
Ким кыайыай! Уруйдааҥ!!!
Ким хотуой! Уруйдааҥ!!!
Өстөөххө, утарсар күүстэргэ эйэлэспэт сыһыаҥҥа ыҥырар, күүһү-уоҕу, сайдыыны, эрэллээх олоҕу уруйдуур күүрээннээх тылларынан түмүктэнэр урут хаһан да итиниэхэ маарыннаах суруйууну истибэтэх, үөрэппэтэх оҕолорго хоһоон илбистээх ураты тыла-өһө, өйгө-санааҕа иҥэр дьайыыта өйдөрүн-санааларын өрүкүттэ. Гаврил Васильевич хоһоону ааҕан бүппүтүн кэннэ кылаас иһэ чочумча уу чуумпуга иһийдэ. Онтон хаһыаты кичэллээхтик суулуу тутан хаһаайыныгар төннөрөрүн кытта, сөҕүү-махтайыы, дьиктиргээһин суугуна иһиллэн барда.
– Гаврил Васильевич, Ойуунускай туох иһин хаайыллыбытай? – Миша Николаев, ким да санаппатах чып кистэлэҥ хараҥа дьыала ыар хаппаҕын сэгэтэн көрөрдүү, аргыый ыйыппыт сөҥ, холку куолаһа уопсай күүгээни тохтотон, кылаас иһэ бүтүннүү кулгаах-харах буолан тыҥаан олордо.
Оҕо диэтэххэ олуурдаах ыйытыылаах буолан биэрдэ. Эдэр учуутал бэйэтэ даҕаны мунаах санааҕа ылларбыта. Уонунан уһун сылларга норуот өстөөҕө аатыран умнуллубут поэт хоһоонун тоҕо бэчээттээбиттэрин дьиктиргии, таайа сатыы олорбута. Мээнэҕэ бэчээттээбэтэхтэрэ чахчы, ол аата хайаан да туох эрэ үчүгэй өттүгэр уларыйыы тахсаары гыннаҕа. Туох да быһаарыы, комментарий суоҕун иһин соруйан таайтаран, дьон өйүн-санаатын бэлэмнээн таһаардахтара. Гаврил Васильевич бэйэтэ да билбэтинэн чэпчии түстэ.
– Платон Алексеевич Ойуунускай поэт эрэ буолбатах, кини революционер, республика салайааччыта этэ. Кинини «норуот өстөөҕө» диэн буруйдаан хаайбыттара.
– Революционер эрээри хайдах өстөөх буолбутай? – хара киитэллээх үрдүк хатыҥыр Юлий Шадрин долгуйбут быһыынан сырдык ньалҕаххай баттаҕын өрүтэ анньыммахтаата.
– Ол сүрдээх уустук боппуруос…
– Оттон хоһооно үчүгэй баҕайы дии.
– Э-ээ, баайы, кулааҕы утары…
– Киниэхэ итинник революционнай ис хоһоонноох суруйуулар, этиилэр элбэхтэр.
– Советскай былааһы утары суруйбута дуу?
– Суох.
– Оччоҕо тоҕо хаайаллар?
– Бу хоһоонун тоҕо бэчээттээтилэр?
– Хоһооннорун оскуолаҕа үөрэппиккит дуу? – оҕолор бииртэн биир олуурдаах ыйытыыларыгар хоһоон ааптарын биллибэт кистэлэҥ дьылҕата, суостаах-суодаллаах сураҕа-садьыга барыта түмүллэн иһэргэ дылыта.
– Оҕолоор, бу олус уустук, сэрэхтээх боппуруос диэн өссө төгүл этэбин. Хаайыллыаҕыттан ыла хоһооннорун үөрэтэри боппуттара. Оттон бу хоһоонун тоҕо бэчээттээбиттэрин билбэтим. Баҕар, туох эрэ уларыйыы тахсаары гыммыта буолуо.
– Ии, кырдьык, баҕар, оннук буолуо…
– Гаврил Васильевич, эн Ойуунускай атын хоһооннорун билэҕин дуу? – Миша Николаев чөллөркөй куолаһа уопсай күүгээни баһыйан чуолкайдык иһилиннэ.
– Мин кини хоһооннорун, олоҥхотун элбэҕи аахпытым, сороҕун нойосуус билэбин.
– Ээ, хата ааҕан иһитиннэр эрэ.
– Кырдьык, истиэхпитин баҕарабыт.
Гаврил Васильевич, оҕолор болҕомтолоохтук көрөн-истэн кэтэһэрдии иһийэн олороллорун көрөн, көрдөһүүлэрин быһа гыммата. Туран кылаас иннигэр сис туттан төттөрү-таары хаамыталыы сылдьан, «Өрүөл кэриэһэ» диэн хоһоону өрө көтөҕүллүүлээхтик доргуччу ааҕан барда:
Будулҕан тумаҥҥа, чыгдааннаах дьыбарга
Буорахпыт буруота бурҕаҥнаан оргуйар,
Түүннэри-күннэри түрбүөтээн ытарга
Түннүктүүн-үөлэстиин барыта доргуйар…
Хоһоон харса-хабыра суох охсуһууга ыҥырар уоттаах-төлөннөөх тыллара оҕолор уйулҕаларын, санааларын күүрдэр күүһүн эдэр учуутал үөрэнээччилэрин сирэйдэригэр-харахтарыгар илэ көрөн сөҕө, салла санаата. Тыл илбиһэ, дьайар күүһэ сүдү да буолар эбит. Бары дөйүөрбүт курдук саҥата суох тыйыһыра дьиппиэрэн олороллоро.
– Гаврил Васильевич, эн Ойуунускай бобуулаах хоһооннорун хантан булан үөрэппиккиний? – уопсай чуумпуну үрэйэн, эмиэ Миша Николаев куолаһа иһилиннэ.
Тута хоруйдуурга судургута суох ыйытыы. Уһун сыллар ус-таларыгар норуот кыр өстөөҕүнэн ааттаммыт поэт бобуулаах айымньыларын ааҕыы, үөрэтии, буолаары буолан оскуола оҕолоругар пропагандалааһын судаарыстыбаны утары ыар политическай буруйу оҥоруу буолара саарбахтаммат суол этэ. Ону баара, ити хаһыакка тахсыбыт хоһоонунан сибээстээн, үөрүүтүн, долгуйуутун уоҕун уйумуна, тус кистэлэҥин сэрэҕэ суох арыйан кэбистэҕэ үһү. Аны кэлэн, буолар буолтун кэннэ, туох диэн төттөрү этиниэй, билинэригэр эрэ тиийэр буоллаҕа. Уонна оттон хоһоонун өрөспүүбүлүкэ улахан хаһыатыгар мээнэҕэ бэчээттээбэтэхтэрэ чахчы.
Балай да өр саҥата суох төттөрү-таары хаамыталаамахтаат, остуолун иннигэр кэлэн тохтуу түстэ. Үөрэнээччитин утары көрдө, киниэхэ эрэ туһаайардыы, сорунуулаахтык саҥаран барда:
– Миша, мин оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан убайдарым кистээбит Ойуунускай кинигэлэрин ампаарбытыттан булан ааҕар, хоһооннорун нойосуус үөрэтэр этим. Бу мин тус бэйэм кистэлэҥим буоларын өйдүөх тустааххыт. Өскөтүн бүгүн аахпыт хоһооммут хаһыакка бэчээттэммэтэҕэ буоллар, мин маны эһиэхэ кэпсиэм суоҕа этэ.
Оҕолор өйдүүрдүү саҥата суох болҕойон истэ олороллоро. Бүгүҥҥү уруок былаана кэһиллэн, барыахтаах матырыйааллара тыытыллыбакка хаалбытын Гаврил Васильевич уруок түмүктэниитэ эрэ өйдөөбүтэ. Дьиэтээҕи үлэтин биэртэлээн бүтээтин кытта көрүдүөргэ чуораан тыаһа өрө кылыгырыы түспүтэ…
Эргитэ санаатахха
Оскуолатааҕы оҕо саас өлбөөдүйбэт өрдөөҕү түгэннэрэ Михаил Ефимович туоххаһыйбыт санаатыгар күн бэҕэһээҥҥи курдук элэҥнээн аастылар.
Оскуолалара эрэйдээх сэттэ уонус сыллар бүтэһиктэригэр диэри турбута. Оччолорго балай да улахан дьиэ этэ, көтүллүбүтэ бэлиэр үйэ чиэппэрэ буолан эрэр эбит. Билигин икки этээстээх, быйыл аҕай евро-өрөмүөнүнэн саҥардыллыбыт, аныгылыы толору тэриллээх, маллаах-саллаах бөһүөлэк ортотугар тутуллубут бэртээхэй оскуолалаахтар. Урукку кинилэр интэринээттэрэ уонна учууталлар олорбут биир уопсайдара билигин даҕаны ордон тураллар. Интэринээт оҕо музыкальнай тэрилтэтэ буолан кэм да туһалыы тураахтыыр эбит.
Михаил Ефимович дойдутугар кэллэр эрэ оскуолата турбут сирин, интэринээтин тиэргэнин быһа ааспат. Хайаан даҕаны кэлэ сырыттаҕына, сүүрбүт-көппүт, оонньообут-көрүлээбит оскуолатааҕы оҕо сааһын тэлгэһэтин көрдөҕүнэ, тула хаамтаҕына эрэ астынар.
Бу бүгүн эмиэ кэлэн эргийэ хааман, үгүһү-элбэҕи эргитэ санаата, уруккуну-билиҥҥини тэҥнии тута, уларыйыыны-тэлэрийиини көрө-истэ, инникини, кэскили түстээн иһигэр толкуйдуу, былаанныы истэ. Стрекаловка үрэх эниэ сыырын таҥнары хааман, үрэх төрдүнээҕи Эбэ хааһын кумах тумсугар тохтоон, хотуттан эҥсэр киэһээҥҥи сииктээх сиккиэри утары хайыһан, улуу өрүс уйаара-кэйээрэ көстүбэт киэҥ иэнин одуулуу турда.
Санаа… Сатаан сабаҕаламмат салаҥ күүс… Киһи аймах санаатын күүһүнэн Аан Ийэ Дойду айыллыытын историятыгар кылгас кэм иһигэр балысхан үүнүү-сайдыы суолун тутуһан кэллэҕэ, салгыы сайдар тэтимэ өссө киһи үөйбэтэх өттүнэн эбии улаатыа, күүһүрүө турдаҕа.
Санаа чаҕылҕан түгэнэ быралыйар былыргыны, быдан ырааҕы, үйэ күдэнигэр, күн-дьыл тумарыгар саспыт ааспыты эргитэн аҕалан хараҕыҥ иннигэр өрдөөҕү өбүгэлэрбит сирдэрин-уоттарын, олохторун-дьаһахтарын дьүһүннээн-бодолоон ойуулаан биэриэ, саҥардан-иҥэрдэн, иэтэн-туотан өйдөрүн-санааларын этитиэ, сүүрдэн-көтүтэн, айдаран-алдьаттаран мөккүөрдэрин-охсуһууларын көрдөрүө…
Санаа – инники дьылҕаны, сүрэх баҕатын түстүүр сүдү аналлаах күүс.
* * *
Оо, Улуу Эбэ, тыһыынчанан муҥаат сыллар эҥсиллэр киэҥ уораҕайдарын таһаатыгар төһөлөөх эрэ киһи үөйэн-ахтан көрбөтөх үлүскэн үгүс быһылааннарын, олох-дьаһах хаамыытын, күн-дьыл уларыйыытын көрөн кэллиҥ буолла!
Дьоҕус ахсааннаах, дьулурҕа санаалаах урааҥхай саха эн илгэлээх кытылгын булуоҕуттан, уорааннаах тыйыс айылҕаҥ тоҥ буоругар хам тоҥон өлөн-сүтэн хаалбакка, үгүс үйэлэргэ тыыннаах буолар туһугар мөхсөн, өй-сүрэх мөккүөрүн өрө тутан, күн бүгүнүгэр диэри омук быһыытынан ордон кэллэҕэ.
Тымныы полюһунан аатырбыт планета саамай тыйыс, хаҕыс айылҕалаах сиригэр, Илин Сибиир Хотун киэҥ иэнин хотугу эргимтэтигэр ынах-сылгы сүөһүнү дэлэччи иитэн, тоһуттар томороон тымныылаах тоҥ буор дойдуну аал уоту оттунан, алаһа дьиэни тэринэн сылаас тыынынан сылыппыт, үрүҥ илгэни үрүлүппүт, уйгу быйаҥы үксэппит сахаттан атын омук бу орто аан ийэ дойдуга суох эбээт. Туох да диэбит иһин, сахаҕа тиийэр тулуурдаах, көнө, судургу, сытыары-сымнаҕас майгылаах, нуучча судаарыстыбатыгар ураты бэриниилээх, улахан өҥөлөөх норуот аҕыйаҕа чахчы.
