Нуучча хаһаахтара үрэр саа күүһүнэн өбүгэлэрбитин өмүтүннэрэн, куттарын-сүрдэрин тоһутан бас бэриннэриэхтэриттэн ыла дьаһаах төлөбүрүнэн сирэйдээн, төһөлөөх күндү түүлээҕи хоро таспыттара, сүөһүлэрин-астарын, ойохторун-кыргыттарын былдьаан олохторун огдолуппуттара ама мэлдьэх буоллаҕай? Ол барыта докумуоҥҥа, сурукка-бичиккэ тиһиллэн, араас архыыптарга киирэн сылдьар.

Саҥа сири баһылыыр хаһаахтар этэрээттэрэ, киис эккирэ-тиитигэр сылдьар промышленниктар, олохтоох омук бэлэмигэр тирэҕирэн, нэлэмэн киэҥ сиринэн тилийэ тарҕаммыттара. Кыһалҕалара диэн остуруоктары, симиэбийэлэри тутуу этэ. Аһыыр ас, миинэр миҥэ, туттар сэп-сэбиргэл, сирдьит дьон, үлэһит илии барыта үрдүттэн буолара. Ол да иһин кылгас кэм иһигэр бүтүн Илин Сибиири, Забайкальены Камчаткаҕа, Приморьеҕа тиийэ тилийэ сүүрдэхтэрэ дии. Бу улууканнаах географическай арыйыылар үксүлэрэ саха омук өҥөтүнэн, кини сылгы көлөтүнэн, аһынан-үөлүнэн, мындыр уус, сирдьит, сүбэһит-үлэһит дьонунан ситиһиллибитэ. Охотскай, Өймөкөөн, Халыма курдук сир уһуга дойдуга тиийэ быраҕыллыбыт былыргы айан аартыктарын аайы тыһыынчанан саха атын уҥуоҕа дьаргыл таас олбохтуу тэлгэнэн сытарын туоһулуур биир да ханан эмит бэлиэ, сибики баара билиҥҥитэ биллибэт. Алыс барытын билиммэт буолуу, ырааһынан мэлдьэһии баттал, сэнэбил биир саамай ньэгэй көрүҥэ буолар. Урут ыраахтааҕылаах Россия саҕана уһулуччу өҥөлөөх олохтоохторго, сэдэх да буоллар, кэм мэтээл, куортук биэрэн, аат-суол иҥэрэн бэлиэтиир эбит буоллахтарына, ол сэбиэскэй кэмҥэ умнуллубута. Бу дьыала сөргүтүллүөхтээх, история кырдьыга тиллиэхтээх.

Төһө да баттабылга, үтүрүллүүгэ сырытталлар, оччотооҕу саха омугун бас-көс дьонун ортотугар ырааҕы анаарар инникини түстээччилэр норуот олоҕун быһаарыылаах күчүмэҕэй кэмнэригэр үөскээн, олорон ааһар түбэлтэлэрэ хайаан даҕаны баар буолар эбит. Тыгын сиэнэ, Бөдьөкө уола Маһары олус уустук кэмҥэ олорон ааспыт киһи. Хаһаахтары кытта кыргыһыы маҥнайгы сылларыгар эһэтэ Тыгын өлөрүгэр түөртээх-хастаах оҕо оччотооҕу суостаах-суодаллаах кэми чуолкайдык өйдөөбөт эбит буоллаҕына, 1642 сыллаах бастаанньаҕа кыттыбыттарын иһин аҕатын Бөдьөкөнү, убайын Чаллаайыны маҥнайгы бойобуода Петр Головин ыйаан өлөртөөбүтүн уон түөртээх уол үчүгэйдик өйдүүрэ чахчы.

Үгүс сыллар усталарыгар Маһары бэйэтин таһынан өлбүт аҕатын, убайын тустарыгар дьаһаах төлүүр. Санаан көрдөххө, тустаахха улахан баттабыл, атаҕастабыл буолара саарбахтаммат суол. Ол да буоллар кини өһү-сааһы өйүгэр-санаатыгар туппат, бэйэтин кыатана, тулуйа сатыырга үөрэнэр. Бүрүүкээн турар кэм, олох-дьаһах сабардама туох да үүтү-ааны булларбат, кыаҕы таһынан саба баттаныы быһыытын-майгытын үөскэппитэ. Өрөлөстүҥ да, таах ыттыы өлөртөн атын төлкө суоҕа. Хаһаахтар саа-сэп күүһүнэн бэриннэриилэрэ диэн өссө кыра. Кэмэ суох элбэх илиигэ-атахха иилистэ, кэһиллэ сылдьар киис баайдаах дойду арыллыбытын туһунан омуннаах кэпсээн сири-сибиири тилийэ көтөн ыраахтааҕыга тиийэ иһиллибитин кэнниттэн аата-ахса биллибэт, сиргэ-дойдуга баппатах араас урдустар, ол иһигэр буруйтан-сэмэттэн куота сылдьар саарбах дьон киис сойуотугар тууһугурбут халыҥ халҕаһалара кылгас кэм иһигэр Саха сирин үгүс муннуктарыгар кутулла түспүттэрэ. Оччотооҕу суут-сокуон диэн тугун дьүүлүн-дьаабытын бүдүүлүү барбат, уорартан-талыыртан, өлөрөртөн-өһөрөртөн даҕаны туттуммат урдурҕаччылар сытар ынаҕы туруорбат сытыары-сымнаҕас, көнө майгылаах олохтоох дьону төһөлөөх түүрэйдээн олохторун огдолуппуттарын этиэххэ, кэпсиэххэ кэрэгэй. Ыраахтааҕы аатынан хомуллар дьаһааҕы таһынан, туох да көмүскэлэ суох олохтоохтору аны араас хаамаайылар сүөһүлэрин-астарын үтэ гынан, кэргэттэрин, кыргыттарын ойох оҥостон, түүлээхтэрин, малларын-салларын былдьаан, уһун сылларга төһөлөөх талбыттарынан айбардаан, күннээн-күөнэхтээн олорон ааспыттарын кырдьыгынан билиниэхпитин бэйэбит кыбыстабыт.

Маннык өйү-санааны тууйар-тумнарар хааннаах хабала сабардаабыт кэмигэр тугу гынан, туох суолу-ииһи тобулан олоҕу оҥостуохха, дьон-сэргэ, омук кыһалҕатын аччатыахха сөбүй диэн толкуй оччотооҕу бас-көс дьон төбөлөрүн элбэхтик сыспыта чуолкай. Сирэйэ-хараҕа суох халабыры, атаҕастабылы тулуйа сатаан баран ыксаан утарсыылар, өрө туруулар онно-манна, ордук хаҥаластар өттүлэриттэн, тахсыталыы сылдьыбыттара кырыктаахтык сабыта баттанан иһэллэрэ. Буорах саа буулдьатын, тэргэн тэрил күүһүн утары ох саанан тугу гынаахтыахтарай, кэлтэй кыргыллан эрэйдэрэ-буруйдара, сордоро-муҥнара эбии элбиирэ. Ол эрээри сүрүн итэҕэстэрэ түмсүүлэрэ суоҕа, улуус-улуус бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар атааннаһыылара атахтыыра. Ол туһунан историк С.М.Соловьев маннык бэлиэтээн суруйбута баар:

«Несмотря на появление здесь и там сильных духом родоначальников между дикарями, им не сладить было с русскими людьми, роды были слишком ничтожны, разбросаны на огромных пространствах и враждебны к друг другу: вспыхнет восстание, для его подавления пойдут русские люди, их ничтожное число, человек 15, но с ними толпа покорных туземцев, которые идут усмирять своих; осадят дикари в острожке русских людей, на выручку последним спешат другие дикари». Көстөрүн курдук, улахан үөрэхтээх интэлигиэн киһи оччотооҕу кэм сиэринэн сахалары сэнэбиллээхтик дьикээрдэринэн ааҕар буоллаҕына, чахчы дьиикэй хааннаах хаһаахтар, хаамаайы урдустар сыһыаннара хайдаҕын сэрэйбит да, көрбүт да биир. Ол гынан баран Соловьев чахчы баар, мэлдьэһиллибэт суолу суруйар. Ону хас да дьиҥнээх буолуталаабыт историческай чахчылар туоһулууллар.

1648 сыллаахха малдьаҕардар хаһаахтарга утарсыыларыгар Тыгын аймаҕа Өйүк уонна Үөчэй диэн Хаҥалас тойотторо Пушкин бойобуода хаһаахтарын кытта бииргэ тиийэн кинилэри уҕарытыыга кыттыспыттар.

1676 сыллаахха Дьаархан тойоно Болтоһу Тимирэй өрө туруутугар Нам тойоно Нохто Ньыыкын кинини утары хаһаахтары кытта сүүрбэ киһилээх сэбилэниилээх этэрээти, 40 аты, үс куйаҕы биэрэн ыытар.

1693 сыллаахха өр бэриммэккэ олорбут Индигиир ламуттарын утары эмиэ хаһаахтары кытта Маһары, Бороҕон тойоно Хапчын уола Чуука бэйэлэрин дьоннорунаан барсаннар ламуттары утары киирсиигэ кытталлар уонна тылларыгар киллэрэн бэринэргэ күһэйэллэр.

Бу быстарык, быһымах быһылааннардаах тыҥааһыннаах уустук кэмҥэ олорон ааспыт өбүгэлэрбит иэдээннэрин быһаарар биир сүрүн төрүөтү этиэххэ сөп. Ол нуучча хаһаахтара Саха сирин Тыгын тойон Улуу Или, билиҥҥинэн государственноһы, тэрийэр санаанан араас ньыманы туттан, ол иһигэр күүһүнэн дьарыйары, ардыгар үҥүүнү-батаһы туттары даҕаны кэрэйбэккэ, атын улуустары барыларын бииргэ түмэр күүһэ-күдэҕэ ситэ илик кэмигэр булбуттара буолар. Тус-туһунан ыһыллан олорор аҕа уустарын буорах саалаах аҕыйах да киһи оччотооҕу кэм сиэринэн бэриннэрэрэ уустуга суох дьыала этэ. Оттон Тыгын кэмигэр бэйэ-бэйэлэрин кытта иирсэ, кыргыһа олорбут, кыайан түмүллэ илик улахан уустар ис иирсээннэрин быһаарсалларыгар төттөрүтүн хаһаахтары бэйэлэрин диэки тарда сатыыр түбэлтэлэрэ тахсыталыыр эбит. Ордук бороҕоттор, намнар хаҥаластары кытта атааннаһыыларыгар оннук түгэннэр көстөллөр. Хаһаахтар ону таба туһанан, улахан уустар тойотторун бэйэ-бэйэлэригэр киксиһиннэрэн, утарыта туруортаан, өрө туруу көрдүгэнин, бастаанньалары олохтоохтору бэйэлэрин көмөлөһүннэрэн саба баттыыллара. Ол эрээри дьон улаҕалаах өйдөөхтөрө, эр сүрэхтээхтэрэ оччолорго даҕаны бааллара. Күүс, сэп-сэбиргэл өттүнэн быдан баһыйтарар тэҥэ суох балаһыанньатыгар киирсии, ол киирэн аҥаардастыы кыргыллыы көстөн турар алдьархайын өйдүүр дьон өттө көдьүүһэ суох хаан тохтуутун бохсор инниттэн дьоннорун-сэргэлэрин өлүү-сүтүү үксүү илигинэ өйдөтө-тохтото сатаан бэринэргэ ыҥыран тыл-өс эппит, бопсо-хаайса сатаабыт түбэлтэлэрэ даҕаны баар буоллахтара. Оннук өйүнэн-санаанан салайтаран Өйүк уонна Үөчэй аймахтарын малдьаҕардары буойа-бопсо сатаабыт буолуохтаахтар. Эмиэ оннук сыалы тутуһан Маһары Чуукалыын Индигиир олохтоохторун өйдөтөн тылларыгар киллэрдэхтэрэ. Улахан уустар тойотторо Лөгөй, Мымах билиҥҥи кэм кэрдиитин үрдүттэн көрүүгэ түмсүүлээх утарсыылар кэмнэригэр туора турар, туорайдаһар түбэлтэлэрэ таҥнаран биэрии курдук көстүбүтүн иһин, оччотооҕу уустук, халбархай кэмҥэ сөптөөх быһаарыныы быһыытынан билиниллиэн сөп. Дьиҥинэн, оччотооҕуга бу тоҕоостоох политика этэ. Сэп-сэбиргэл күүһүнэн тугу да ситиһэр кыах суох кэмигэр ньуолбар сыһыаны тутуһан, нуучча судаарыстыбатын билинэн, кини үрдүкү салалтатын көмөтүнэн олохтоох быһыыны-майгыны көннөрөр, омугу араҥаччылыыр суолу-ииһи тобулар өй-санаа бас-көс дьоҥҥо киирбит буолуохтаах. Олох-дьаһах ыараан, быһыы-майгы уларыйан истэҕин аайы Лөгөй курдук дьон тыла-өһө, дьайыыта табыгастааҕа өйдөнөн, сыыйа норуот өйүгэр-санаатыгар олохсуйан, кэлиҥҥи көлүөнэ дьон ол сөптөөх суолу тутуһан салгыы сайыннарбыттара биллэр. Оннук дьонтон биирдэстэринэн Маһары буолар. Кини өһү-сааһы ситиһэ барбакка, бойобуода былааһын билинэн күүс-көмө буолан, бииринэн, нуучча тойотторун, хаһаахтар харахтарыгар быраҕыллан, иккиһинэн, дьонун-сэргэтин быстах-быһымах быһыылартан араҥаччылаан, этэргэ дылы, икки куобаҕы өлөрөн, Хаҥалас улууһугар биллэр-көстөр бас-көс киһилэрэ буолар.