1669 сыллаахха улахан уустар баһылыктарын тэрээһининэн дьаһаах төлөөччүлэр ааттарыттан 110 киһи илии баттааһыннаах Алексей Михайлович ыраахтааҕы аатыгар көрдөһүү сурук ыыталлар. Онно киис быста эстибитинэн сибээстээн, дьаһаах төлөбүрэ олус ыараабытын этэн тураннар, сахалар киниэхэ бэйэлэрэ тиийэн көрсүһэллэригэр, быһаарсалларыгар көҥүл көрдөөн суруйаллар. Бу саха олоҕун оҥостуутугар, омугу эстииттэн-быстыыттан быыһыыр суолу тобулууга саамай сөптөөх быһаарыныы этэ. Ыраахтааҕы ыйааҕа суох Саха сиригэр хайдах даҕаны түптээх олоҕу төрүттүүр кыах, суут-сокуон суоҕа. Сурукка илии баттаабыттар ортолоругар Маһары эмиэ баара.

Көрдөһүүлэрэ син таах хаалбатаҕа. 1676 сыллаахха ыраахтааҕы ыйааҕын быһыытынан Маһары, Нам тойоно Нохто Ньыыкын, Мэҥэттэн Тирэх Өрсүкээйэп буоланнар от ыйыгар Москваҕа айаннаан, ол сыл кыһыныгар тиийэллэр. Ахсынньы 25 күнүгэр кинилэри ыраахтааҕы Федор Алексеевич көрсөр. Сахалар ыраахтааҕыттан, бастатан туран, саамай ыарыылаах боппуруостарын – бойобуодалар уонна дьаһааҕы хомуйааччы хаһаахтар үүнэ-тэһиинэ суох барыыларын бопсор дьаһалы ыларыгар, өлөрүүттэн ураты кыра дьыаланы (биэс солкуобайга диэри) быһаарыыны олохтоох тойотторго бэйэлэригэр биэрэллэригэр көрдөһөллөр. Иккиһинэн, дьаһааҕы хомуйааччы дьон ахсааныгар уус баһылыктарын кытта киллэрэргэ уонна тойоттору дьаһаах төлөбүрүттэн босхолууру модьуйсаллар. Ыраахтааҕы, дьаһаах төлөбүрүттэн ураты, икки туруорсууларын ылынар. Онон, билиҥҥинэн эттэххэ, гражданскай дьыала суутун сахалар тойотторо бэйэлэрэ көрөр бырааптаммыттара. Ону таһынан дьаһаах хомуйааччы ахсаана саха тойотторун суотугар хаһаахтар өттүлэриттэн аччыыр. Бу оччолорго улахан ситиһии, үүнэ-тэһиинэ суох халабыртан арыый быыһаныы этэ.

1680 сыллаахха Маһары Москваҕа Бороҕонтон Чуука Хапчыынабы уонна Мэҥэттэн Чугуун Бодоойобу илдьэ иккиһин тиийэр. Бу сырыыга кини ыраахтааҕыттан кинээс сололоох төннөр, онон сахалартан маҥнайгынан кинээс солотун ылар. Аан маҥнай судаарыстыба интэриэһэ диэн өйдөбүл үөскүүр уонна онон сиэттэрэн хардарыта өйдөһүү (компромисс), бииргэ үлэлээһин төрүттэрэ түстэнэллэр. Өстөһөн туох да кэскилэ суох кыргыллан эстэн хаалар дьылҕаттан быыһаныыга Маһары таба суолу тобулан норуотугар улахан өҥөнү оҥорбута.

1768 сыл алтынньы 17 күнүнээҕи императрица Екатерина II анал ыйааҕынан Маһары хос сиэнэ Соппуруон Сыраанап Россия империятын саҥа сокуоннарын түһүмэҕин оҥорор биэс сүүстэн тахса киһилээх хамыыһыйатын чилиэнинэн бигэргэммитэ. Бу улахан суолталаах солону кини бэрт үгүс мэһэйи, бобууну-хаарчаҕы бэйэтин кыаҕынан, хорсун санаатынан туораан ситиспитэ. Соппуруон Сыраанап саха улуустарын аатыттан аҕыс суол боппуруоһу туруорсубута:

1. 1768 сыллаахха Дьокуускайдааҕы бойобуода кэнсэлээрийэтэ дьаһаах хомуурун таһынан сокуоннайа суох олохтообут эбии хомуурун кэлэр сыл төлөбүрүгэр түһэрэргэ;

2. Сахалар дьаһааҕы, анал хомуйар дьон күһэйиилэринэн буолбакка, бэйэлэрэ көҥүл өттүлэринэн төлөөһүннэрин олохтуурга;

3. Сахалар нууччалыы билбэттэрин уонна нуучча тылбаасчыттара анал билиитэ суохтарын учуоттаан, сахалары, ыар буруйтан уратыга, бойобуода кэнсэлээрийэтэ сууттуурун тохтоторго;

4. Саха тойотторугар үлэлэрин иһин сүүрбэ сыллааҕыта тохтотуллубут хамнас төлөбүрүн хат олохтуурга;

5. Сахалар Россия киин куораттарыгар айаннарын бэйэлэрэ уйунан мөккүөрдээх боппуруостары тиийэн быһаарсалларыгар көҥүлү биэрэргэ;

6. Урукку сокуонунан, дьаһаах төлүүр дьоҥҥо атын төлөбүр соҥноммотун быһыытынан, дьону таһыы эбээһинэһин атын ханнык баҕарар үлэнэн солбуйарга;

7. Иркутскай уонна Охотскай трактарын 41 дьаамнарын тутууттан сахалары босхолуурга. Ол кыаллыбат буоллаҕына, онно үлэлиир дьону дьаһаах төлөбүрүттэн босхолуурга;

8. Быыбарынан талыллыбыт улуус тойотторун уонна ыстаарыһалары дьаһаах төлөбүрүттэн босхолуурга.

Алта маҥнайгы пууну империя салалтата сөптөөҕүнэн ааҕан ылыммыта. Бу эмиэ биир улахан ситиһии этэ. Тыҥааһыннаах кэмнэргэ норуот ортотуттан бас-көс дьону кэм-кэрдии бэйэтэ таһаарар. Ол дьон соруктарын төһө ситиһиилээхтик толороллоро кинилэр тус бэйэлэриттэн тутулуктаах.

Соппуруон Сыраанап кэнниттэн сүүрбэ сыл буолан баран Бороҕон улууһун тойоно Сэһэн Ардьакыап Санкт-Петербург куоракка тиийэн, икки сылы быһа күүтэн, Екатерина II кытта көрсөн, бэйэтэ суруйбут анал «Сахалар тустарынан былаанын» дьүүлгэ туруорар. Бу былаан тоҕус пууннааҕыттан икки маҥнайгытыгар сахалар урукку уонна билиҥҥи олохторо кэпсэнэр. Сэттэтэ – сахалар олохторун хайдах гынан тупсарыахха сөбүн туһунан көрүүлэр:

1. Быыбарынан талыллар уобалас кулубатын дуоһунаһын олохтооһун. Киэҥ сиринэн тарҕанан олорор аҕа уустарын кыһалҕаларын, туруорсууларын, иирсээннэрин быһаарыыга олохтоох омуктан баһылык баара табыгастаах буолара болҕомтоҕо ылыллыахтаах.

2. Сахалыы суобас суутун олохтооһун. Дьүүллээччилэ-ринэн уобалас баһылыга уонна сууттаһар дьон улуустарын тойоно, кинээһэ буолуохтаахтар. Кинилэр дьыаланы, сокуонунан буолбакка, омук үгэһигэр, абыычайыгар олоҕуран көрөллөрө ирдэниллиэхтээх.

3. Сахаларга өрүс устун оҥочолору соһуу сэнэбиллээх ыар үлэтэ соҥнонор. Ону сыылкаҕа ыытыллар хаайыылаахтарга сүктэриллиэхтээх.

4. Иркутскайга диэри почта трагын тутууну нуучча земствотын исправниктара уонна Саха уобалаһын кулубата кыттыһан салайыахтаахтар. Ардьакыап саныырынан, дьаамнары Арассыыйа сыылынайдара уонна сүөһү уоруутугар түбэспит сахалар көрүөхтээхтэрэ, таарыччы нууччалартан сир оҥоһуутугар үөрэниэхтээхтэрэ. Кинилэр дьаһаахтарын төлөбүрүн хантан төрүттээхтэринэн аҕа уустара төлүөхтээхтэр.

5. Исправниктарынан уонна суут сэтээтэллэринэн ананар дьон Саха сирин, дьонун-сэргэтин, омук үгэһин, сиэрин-туомун, тылын-өһүн туһунан кэм туох эмэ өйдөбүллээх буолуохтаахтарын ситиһии.

6. Сахаларга анаан үөрэх тэрилтэлэрин аһары көҥүллээһин.

7. Саха дьонугар сири чааһынай бас билиигэ биэрии. Дьон тыаны солоон оҥостубут сирдэрин бэйэлэригэр букатыннаахтык сыһыарары дьаһайыы.

Сэһэн Ардьакыап туруорсубут «Былаанын» сүрүн ис хоһооно, сахалар государственнай былааска суудайыыларын курдук сыаналанан, өйөбүлү ылбатаҕа. Ол эрээри бэйэлэрин кэмнэригэр саха өйдөөхтөрө Соппуруон Сыраанап, Өлөксөй (Сэһэн) Ардьакыап сыралара таах хаалбатаҕа, күн-дьыл ааһан истэҕин аайы кинилэр туруорсуулара сыыйа олоххо киирэн испиттэрэ.

1. Сахалар дьаам сүүрдүүтүттэн босхолонон, трактар устун таһаҕаһы таһыы бэдэрээтин баһылаан барбыттара.

2. Тыаны солоон сир оҥостуммут дьоҥҥо солооһуннарын 40 сыл устата бас билэллэригэр дьаһал тахсыбыта.

3. Үөрэхтээх сахалар баар буолбуттара. Холобур, бэйэтин өйүнэн-дьоҕурунан улуус кулубатыгар тиийэ үүммүт Ньукулай Ырыкыныап суруксут, уобалас начаалынньыгар уһулуччу суолталаах дьыалаларга чиновнигынан үлэлии сылдьыбыт сахалыы тыллаах А. Я. Убаарабыскай.

4. Нуучча чиновниктарын ортотугар сахалыы саҥарар, саха олоҕун-дьаһаҕын билэр дьон баар буолуталаабыттара. Этнографтар бэлиэтээһиннэринэн, XIX үйэ бүтэһигин диэки нуучча нэһилиэнньэтин иһигэр саха тыла олус киэҥник тарҕана сылдьыбыт эбит. Оттон билигин, төттөрүтүн, бэйэбит нууччатымсыйан хааллыбыт.

5. Саха дьоно Иркутскайга чаастатык кэлэ-бара сылдьар, Сибиир нэһилиэнньэтигэр аналлаах сокуоннары ылыныыга кыттар буолбуттара. 1824 сыллаахха Бороҕон кулубата Уйбаан Мигээлкин, Хаҥалас кинээстэрэ Сэмэн Кирииллин, Ньукулай Ырыкыныап Иркутскайга тиийэн «О законах и обыкновений издревле существуемых у якутов Якутской области и округи» диэн сурук түһэрбиттэрэ кэлин бэйэни салайыныыга тирэх буолбута.

Тус бэйэ дьолун-соргутун туһугар туох оҥоһуллубатаҕа баарай, оттон уопсай дьыала иһин бары күүһүн-күдэҕин биэрэн туран бэйэтин харыстаммакка үлэлиир-хамныыр киһи хаһан баҕарар дьон-сэргэ билиниитин, махталын үөһүгэр сылдьааччы. Соппуруон Сыраанап, Сэһэн Ардьакыап оннук дьон этилэр.

Наполеон сэриитин кыайбыт, реформаторынан аатырбыт Александр I император дьаһалынан Сибиир үрдүнэн реформаны ыытыыны салайбыт Михаил Сперанскай хамыыһыйатын үлэтин түмүгүнэн 1827 сыллаахха тохсунньу 27 күнүгэр Дьокуускай уокурукка Степной Дуума тэриллибитэ.

Дуумаҕа 15 киһи үлэлиирэ. 1830 сыллаахха от ыйын 3 күнүгэр Степной Дуума сэттэ улуус мунньаҕын ыыппыта. Барыта 482 киһи кыттыбыта. Аҕа ууһун баһылыктара, нэһилиэктэр кинээстэрэ, нэһилиэктэр аайыттан биирдии итэҕэллээх киһи, улуустар кулубалара бааллара.