Толькі i гора, што на двор калі-небудзь не пусцяць; толькі i ганьбы, што раптам рыбы ў ложку наловіш; толькі i болю, што маці часамі ляпне па портках, калі нашкодзіш трохі ці лішне вякаеш!..

У адзін з такіх дзён, вельмі звычайна белых, будзённых, вароты нашы адчыніліся для нечаканых гасцей, хата напоўнілася гоманам, а потым песнямі — па-святочнаму.

У празаічным тлумачэнні гэтай справы ўсё выглядае проста: з трэцяй вёскі, за сем кіламетраў, да дзядзькі i цёткі прыехалі пяць маладзіц-сваячак — у госці, з кудзеляй.

Маё ўяўленне ўспрымала гэта інакш. У той дзень я быў i на дварэ, i ў хаце, i за сталом — я ўсё бачыў i чуў.

Пад дугою — i гэта перш за ўсё — трэнькаў вясёлы званочак. Цётак з прасніцамі было не проста пяць, a поўныя сані-развалы. У хаце цёткі распраналіся, цалаваліся з мамай, хто распрануўшыся, а хто яшчэ i не, шмат гаварылі, смяяліся, а потым паселі прасці.

Смыкалі нітку з кудзелі, кожная слінячы тую нітку ў румяных, вільготных губах, кожная хораша ведучы яе доўга, на ўвесь адмах правай рукі, несучы на той нітцы вясёлае, нібы ваўчок, верацяно. I ніхто з ix не думаў, відаць, што хлопчык глядзіць, вачэй не зводзіць таму, што ў нейкай зачараванасці, неяк па-свойму шчасліва бачыць ix жаночую маладосць. Які ён быў бы шчаслівы пасядзець у гэтай цёці на каленях; гэтую, мусіць, абняў бы, абняў бы за шыю; а гэтая… яіс цалуе лянок, хай бы пацалавала так яго…

Тата кудысьці пайшоў i прыйшоў. Мама заслала стол. Тата паставіў бутэльку — адну на белым стале, нібы царкву на роўненькім далёкім снезе. Потым на край кужэльнага снегу лёг рыжаватай гарою вялізны, халодны з каморкі, бохан хлеба. Тата пачаў яго кроіць i лусты класці па краях стала. А потым мама каля лустаў палажыла лыжкі. Раз, два, тры… восем… адзінаццаць штук. Як гэта добра, божачка, што ўсе гэтыя цёці будуць у нас абедаць!.. I мы ўсе з імі. I дзядзька Аляксандр, наш сусед, які зайшоў i застаўся. I сястра Віліта, што ўжо таксама, як цётка, замужам, у нашай вёсцы, i яе адразу пайшлі паклікаць. Усе будуць. I я!..

Чарачак было толькі тры. Пілі па чарзе. Цёткі ўсё моршчыліся, бо гарэлка, мусіць, пячэцца, як тыя намёрзлыя палазы; i пырхалі смехам, выпіўшы, бо ад яе, відаць, робіцца весела. Потым усе заспявалі.

Найлепш — сястра i дзядзька Аляксандр.

Цяпер сястра ўжо старая, цяжка ходзіць, гадуе ўнукаў, збірае зёлкі i лечыць людзей. Тады ж яна была чырванашчокая, вясёлая, як усе тыя цёткі, тады яе голас звінеў, выбіваўся наверх праз усе галасы. Сусед Аляксандр зусім ужо тым часам дзед. Нядаўна, быўшы ў Мінску, ён начаваў у мяне. Вельмі хацелася пачуць яшчэ раз яго тэнар, ды я не ведаў, як падысці да старога, як папрасіць. Потым успомніў пра сваіх шчыглоў…

Я ix купляў кожную зіму, на радасць нібы толькі дзецям. Увечары, кал i шчыглы аціхалі на ноч, я ix часамі ашукваў — уключаў у другім пакоі святло, яно даходзіла сюды цераз калідор, праз шкло дваіх дзвярэй, вельмі, відаць, падобна на світанне. Бо птушкі абуджаліся i ціха пачыналі песню — яе як быццам уступнае, трохі гуллівае, трохі сардэчнае цурчанне. Часамі я ix ашукваў i так, што ставіў у другім пакоі пласцінку з прыціхлай музыкай, i яны, у задоры, ці што, пачыналі спяваць — не ў пару.

Так я… ну, не скажу, што ашукаў, a падзадорыў свайго госця песняй. Паставіў не Шаляпіна, а некага са слабейшых. Знарок. Стары паслухаў i ціха пачаў… На жаль, ужо зусім, зусім не так, як раней… Нават не так, як нядаўна, гадоў некалькі перад гэтым. I сам ён гэта адчуў, відаць, ужо не ўпершыню. Бо толькі рукою махнуў i змоўк. A памаўчаўшы — пачаў гаварыць. Пра мінулае.

Тады, у далёкім мінулым, больш за сорак гадоў таму назад, ён быў спявак па ўсю ваколіцу. Я, праўда, гэтага не ведаў, не ўсведамляў. Значна пазней прыйшла горкая думка, што вось i яшчэ адзін талент, праз беднасць i цемру, не стаў вядомы мільёнам людзей. Тады ж, за стадом, на каленях у бацькі, я быў толькі зачараваны. Прыгажосцю i сілай песні — яшчэ адной з'явай жыцця, такога добрага, вялікага, незразумелага, невытлумачальна любага i таямнічага.

Можа, нават я i не так ужо выдзяляў у той застольнай песні два галасы — можа, я сёння нават міжволі прыпісваю сабе, малому, пазнейшае? Сотні разоў пасля — падлеткам, дзецюком, сталым чалавекам — я чуў Аляксандраў голас, які сваёй ласкавай, ціхай сілай вылучаўся вечарамі ў кожным, хоць самым шматлюдна-грымучым, вясковым хоры. Можа, праз прызму гадоў, як праз тоўшчу няхай сабе i празрыстай вады, проста нялёгка акрэсліць грані падзей i адчуванняў? Можа, гэта ўжо мне цяпер, калі я неўпрыцям дажыў да таго веку, у якім быў тады мой тата, больш уяўляецца, чым помніцца, як ён, бацька, які пакінуў мяне сіратою праз год, каб стаць ва ўспамінах амаль легендарна вясёлым i добрым, — як ён тады i сам спяваў, i дачкой любаваўся, i заціхаў ca слязамі ў вачах, глядзеў на Аляксандра і, крутануўшы галавой, нарэшце гаварыў: «Галубчык! Саша!..» «Галубчык» — гэта было першае слова для пахвалы i пяшчоты, прывезенае ім у родную вёску з бяскрайніх шляхоў расійскай чыгункі. Гэтым словам мне, з далечыні мінулага, перадаецца бацькава, а з ім i маё, захапленне.

Захапленне — найбольш такі самою песняй.

Цяпер, у княжым замку, гэтая песня пра земляка-паштальёна гучыць для мяне ў спалучэнні з цудоўным малюнкам снежнай зімы, убачанай вачыма гарадскога хлопчыка, у спалучэнні з румянай, пышнагрудай i звонкагалосай радасцю маладзіц, што спявалі з такою сардэчнасцю, у спалучэнні з той, няхай няясна, але светла ўсвядомленай, а больш адчутай мною тады прыгажосцю высокага, найвышэйшага ў нашым жыцці,— нельга праходзіць міма чужое бя ды, — што зрабіла, відаць, гэтую песню народнай, любімай, хвалюючай.

У чароўнасць гэтай песні, у абаяльнасць яе ўваходзіць нечым неаддзельным другая мая сустрэча з яе аўтарам, ужо трошкі мне вядомым. Успамінаю верш пра задуманага перад выраем бусла, што, перакладзены на нашу мову, так люба лунаў над роднымі старонкамі заходнебеларускай чытанкі.

Ажывае ў памяці i пагодлівы летні вечар, калі мне, стомленаму на жніве юнаку, што вось паставіў апошнія мэндлі i моўчкі, памалу ідзе па ржышчы, хацелася сваю радасць, сваё адчуванне вячэрняй красы, красы i мудрасці працоўнага жыцця перадаць другою Сыракомлевай песняй, акрыленай музыкаю Манюшкі.

Гэта ўсё было так блізка — i начная paca, i звонкі голас, i рэха, i недалёкая вёска, дзе ў нашай хаце старая матуля рыхтуе вячэру…

Таксама блізка, i po дна, i радасна, як i гэтая песня, што вось гучыць з рэпрадуктара, што хвалюе мяне зноў i зноў…

Каб толькі тое, што ён, Сыракомля — мой зямляк, што яшчэ бліжэйшым земляком быў апеты ім на вякі паштальён, што я так добра ведаю наднёманскі, пясчана-сасновы край яго, паэтавага свету, што я хадзіў па ягоных шляхах i сцяжынках, больш як праз сотню гадоў па-сяброўску сумнавата, з бацькоўскім разуменнем думаў пра ягоных дзяцей, без пары пахаваных на тых стаўбцоўскіх могілках, міма якіх я столькі разоў праязджаў… каб толькі тое — было б далека не ўсё, чым ён здаецца мне блізкім…

Слухаючы яго песню, у думках зноў стоячы перад яго касцельным партрэтам, гледзячы ў яго шчырыя вочы, хацелася сказаць:

Прабач, браток, што я, па прыкладу верхаглядаў, намякаў на тваю шляхецка-каталіцкую абмежаванасць, нібы па звычаю свайго часу хацеў павесіць на цябе ярлык.

З часовага ты вылузаўся даўно. Яно, як i належыцца шкарлупіне, дзесьці там засталося — што ў нябыце, а што ў гісторыі. Ты вылецеў, ты жывеш сваім несмяротным, хвалюеш i радуеш.

Пра магнацкія могілкі пад касцёлам ты стрымана пісаў, як быццам стоячы ў тым нудным падзямеллі:

«Думкі звычайныя, але тут яны ідуць з-пад самага сэрца — думкі пра гордасць чалавечую пры жыцці, пра марноту па смерці…»

Гэта, дружа, цябе не датычыцца.

1966

Калі б я аднойчы ўранні прачнуўся i раптам паверыў, што яна жывая, — я пагаліўся б чыста, надзеў бы беленькую кашулю і, адклаўшы ўсякія працы ды справы, пайшоў бы сказаць: