— Вы не злуйце на Ліпу, яна была ў нас. Сёння Ліпа — вялікая цаца!

А клёнік яшчэ ўсё смяецца і плешча ў маленькія ладкі…

1948

Пачынаецца казачка так.

Жыў-быў вожык у лесе, а потым узяў ды памёр…

Ды не той, пра якога хачу расказачь, a другі, зусім ініны — вялікі, стары.

А нашага Тупалу тата злавіў у лесе i прынёс у кішэні дахаты. I гэта не казка, a праўда.

Я быў тады яшчэ такі малы, што нават не хадзіў у школу.

Тупала быў таксама малы, круглы, як шэры клубок, i калючы.

Тата вярнуўся з лесу i сказаў:

— Ну, Лёнік, я прынёс табе яблыка.

Ад радасці я забыўся, што яшчэ вясна, што яблыкаў яшчэ няма, i ўсадзіў руку ў татаву кішэню.

— Ай! — ускрыкнуў я, укалоўшы аб нешта пальцы.

I хацеў ужо нават заплакаць, але тата мой засмяяўся.

— Дзівак чалавек, укалоў ды злуецца! — сказаў ён. — Ды гэта ж лепей за яблыка, ты паглядзі!

I ён выняў з кішэні маленькі калючы клубок.

Спачатку вожык наш ніяк не называўся. Ён нават разгортвацца не хацеў: як палажылі яго ў кутку, пад матм ложкам, так i ляжаў. Не на голай падлозе, а на імху. Тата сцягнуў граблямі ca страхі старога хлява тры купіны моху, паслаў у кутку — i выйшла пасцель.

Мох зялёны, пушысты i цёплы. А шэры клубочак ляжыць на ім i ніяк не хоча разгортвацца. Я наліў яму ў сподак малака i паставіў каля самага моху. А вожыку хоць бы што…

Тады я лёг побач з ім на падлозе i хацеў ляжаць, пакуль ён не разгорнецца.

На дварэ змяркалася, i пад ложкам рабілася цёмна.

— Дурненькі ты, — сказала мама. — Ты яго толькі не чапай, ён i сам малако тваё знойдзе.

I праўда, толькі я лёг у ложак i ў хаце зрабілася ціха, як у куточку пад ложкам нешта ціхенька заварушылася i пачало вось гэтак чмыхаць:

«Ту-ту-ту-пых! Ту-ту-ту-пых!..»

А потым па дошках падлогі затупаделі маленькія мяккія ножкі.

— А што, не гаварыла я, — сказала мама, — Не палохайде яго, дык ён i малако пачне хлябтаць.

I праўда, мы памаўчалі, i неўзабаве пачулася, што нехта маленькі хлебча. Не так, як кот, а так, як парасяты, — плямкае.

— Ой, тата, я пагляджу!

Тата даў мне запалкі. Я ціхенька злез на падлогу, укленчыў, нагнуўся пад ложак i выняў з карабка запалку. Але як толькі яна чмыхнула i засвяділа, каля сподка я ўбачыў той самы калючы клубочак.

Ды ён ужо ляжаў не на імху, а на го лай падлозе, i малака ў сиодачку было менш, як раней…

Клубок тупацеў усю ноч, i за гэта мы пачалі называць яго Тупалам. А за тое, што ён хутка перастаў баяцца i не згортваўся больш, калі я пазіраў на яго, я ніколі не забываў даваць яму есці.

Спачатку даваў толькі малако, а потым аднойчы разбіў яму на сподак яйцо. Тупала лішне не казырыўся — панюхаў трохі i пачаў хлябтаць.

З нашым цюцікам Мурзам ён не хацеў сябраваць. Як толькі ўбачыць яго — у клубочак, i ўсё. Шчанюк спачатку хацеў панюхаць вожыка: дакрануўся носам да шэрых іголак, заматаў галавой i фыркнуў — не спадабалася. Тады ён прысеў, абняў клубочак лапамі i паспрабаваў яго ўкусіць. Але зноў укалоўся, ды гэтак балюча, што зазлаваў i пачаў уядацца, брахаць. Скакаў, скакаў вакол клубка, а потым яшчэ раз асмеліўся дакрануцца. Ударыў клубочак лапай, як кот па мячыку, заскуголіў, адбегся i лёг.

«Добрыя гулі,— хацеў ён сказаць, — я забаўляцца з табой хачу, а ты — нягодны, колешся».

Ды ён не сказаў гэтага, a толькі лізаў сваю лапу i скардзіўся, хныкаў.

Вусаты Фядот любіў грэцца на сонцы, калi яно свеціць у хату. Сядзе на падлозе, зажмурыцца i мурлыча. На Тупалу ён i глядзець не хацеў, не толькі што з ім гуляць. I нават калi клубочак разгарнуўся аднойчы, сам падышоў да ката і, наставіўшы лычок, панюхаў, наш Фядот толькі лыпнуў спрасонку вачыма, i ўсё. Сядзіць сабе, дрэмле, мурлыкае.

Няма з кім Тупалу пасябраваць.

I стала волсыку сумна.

У кухні нашай жыла квактуха з куранятамі. Спачатку яны былі маленькія, нібы камочкі жоўтага пуху, i ўсё пішчалі, дзёўбалі тварог i мітусіліся па земляной падлозе кухні, як сонечныя зайчыкі. А потым падраслі, квактуха начала вадзіць ix на двор i толькі начаваць прыводзіла ў кухню. Сядзе пад лавай, затуліць ix крыламі, яны паціўкаюць трохі i спяць.

I вось Тупалу стала зайздросна. Уночы ён ціха залез пад квактуху, прымасціўся пад цёплым крылом i давай ад радасці варушыцца. Кураняты прачнуліся i заціўкалі. Квактуха хацела пашкадаваць ix, мадией прытулілася крыламі i раптам закрычала так моцна i так спалохана, што ўсе мы ў хаце прачнуліся.

Як толькі мама запаліла лямпу, квактуха ўсхапілася, сонныя кураняты з піскам рассыпаліся па кухні, a ў кутку, на тым месцы, дзе яны сядзелі, застаўся шэры калючы клубок. Квактуха пазнала яго, узлавалася i дзюбнула — моцна, балюча.

— Ну, вось, — казала мама, выносячы Тупалу з кухні,— вось ты i зарабіў. Бачыш, чаго табе захацелася, жэўжык!

Каб жэўжыку было весялей, я зняў аднойчы са сцяны люстэрка i паставіў яго на падлозе. А ён ужо тупаў па хаце i ўдзень, не баяўся нікога. Падышоў да люстэрка, наставіў лычок, паглядзеў i надзьмуўся. Каб пастрашыць таго, што ў люстэрку. А той, што ў люстэрку, надзьмуўся таксама, i вось яны абодва разам зрабілі:

«Пых!»

Мы засмяяліся, тата i я, а вожык вельмі здзівіўся. Што такое?.. Паглядзеў, паглядзеў у люстэрка, асцярожненька дакрануўся чмысікам да шкла i як быццам усё зразумеў. Адышоўся i больш не глядзеў у люстэрка.

Тады тата сказаў мне:

— Лявон…

Заўсёды мяне называлі Лёнікам, але як толькі тата хацеў пагаварыць са мной, як з дарослым, ён гаварыў мне Лявон.

— Ведаеш што, Лявон, — сказаў ён тады, — давай выпусцім вожыка, га?

— А навошта? — здзівіўся я.

— Як навошта? Ён пойдзе да іншых вожыкаў.

— Ну i што?

— Як што? Зробіць сабе хатку дый будзе жыць. I яму будзе там вельмі добра i весела, не тое што ў нас. Што ты скажаш, Лявон?

— I панясем яго з табой у лес?

— Навошта ў лес? Пусцім у грады, а ён ужо сам куды захоча, туды i пойдзе.

I мы занеслі Тупалу ў агарод…Кажуць, што ў той вечар я выйшаў на вуліцу i там, дзе стаялі мужчыны, сказаў:

— Добры вечар. Хочаце, я вам казку скажу?

— Ну скажы. I я сказаў:

— Жыў-быў вожык у лесе, а потым узяў ды памёр.

— Што, i ўсё?

— Ну, пэўна ж усё. У казцы. А нашага мы выпусцілі. Во!..

1949

Маленькая, кучаравая дзяўчынка была апошнім дзіцем у беднай яўрэйскай сям'і.

Пра бацысу яе, шаўца Айзіка Фунта, раней гаварылі ў мястэчку: «Жыве чалавек — сямёра дзяцей, а селядца на ўсіх купляе аднаго». Анроч дзяцей была яшчэ жонка i цешча; цешча зусім старая, а жонка заўсёды хворая. Айзікаў варштат стаяў перад акном. I часта шавец, накінуўшы сукаць дратву ці заганяць цвікі, задумана глядзеў у акно i ледзь чутна нагіяваў сваю адзіную песню:

Толькі і песні было — чатыры першыя словы, ды песня заўсёды была пра вясну, нават калі за цьмяным акном стаяла сумная восень…

I залаты вясняны дзень настаў. Ды толькі ж пасвяціў ён нядоўга — праз паўтара года ў мястэчка прыйшлі фашысты…

Кожнай раніцы п'яныя паліцаі выганялі яўрэяў-мужчын на рынак i там на пацеху сабе наладжвалі дзікую муштру. Вярнуўшыся з рынку, Айзік цяжка садзіўся на калодку перад варштатам, глядзеў у акно, i работа валілася з рук… Хацелася зноў заспяваць сваю кароткую, сумную песню, але цяпер яна не ішла. Думкі бездапаможна таўкліся ў беднай галаве, а слёзы самі капалі часам на зрэбны шавецкі фартух…

— Які лес? Які вінтоўка? — шаптаў Айзік свайму суседу Міколу. — А як яны?

Ен ківаў галавою на хату, поўную дзяцей, а потым крычаў на малую, кучаравую дзяўчынку, што заўсёды была найбліжэй:

— Ася, ідзі да бабулі! Чаго ты тут стаіш?..