— Не для майго маленькага розуму такія высокія матэрыі.

Самакрытычнасць сына, які раней быў даволі высокай думкі пра свой розум, спадабалася Валянціне Андрэеўне. Яна лагодна сказала:

— Але, усяго адразу не ахопіш. Гэта трэба вывучаць паступова, удумліва.

…Калі хлопцы спыталі, ці чытаў Праграму Славік, ён прыгадаў словы маці і тут жа перакруціў іх, як кажуць, дагары нагамі — усё тое ж недарэчнае жаданне вызначыцца, не быць падобным на другіх.

— А навошта? Прымусяць вывучаць — тады прачытаю.

— А без прымусу ты не можаш? — зноў не стрымаўся Ходас. Была другая прычына пасварыцца з ім. Але Тарас умеў спрытна адвесці размову ад Славікавых часам залішне гарэзлівых, часам празмерна сур'ёзна-песімістычных і амаль заўсёды недарэчных заўваг і адказаў.

Хлопцы гаварылі аб Праграме так, што ў Славіка зноў з'явілася захапленне яе велічнасцю, і ён слухаў моўчкі і сур'ёзна. Ды раптам выявіў, што Іван Ходас не чытаў Праграмы, нават газету не бачыў (Славік зразумеў гэта па тым, як ён разглядаў Тарасаву газету). А робіць выгляд, што чытаў. Паўтарае ўсё, што гаворыць разумны Генрых Варэнік.

«Ах, вось ты які мараліст, ханжа! — узрадаваўся Славік „падзенню“ свайго ворага. — Чакай жа, я зараз цябе злаўлю», — і ўжо пачаў успамінаць тыя раздзелы, якія прачытаў учора, каб на іх выкрыць Ходаса. Але перашкодзіў гудок.

Праз якую паўгадзіну яны сутыкнуліся ля станіны. Страсці накаляліся. Славік гарэў помстай.

У часе абеду ён знарок сеў за той жа стол, што і Ходас. Але ад іх не адступаў Тарас. Брыгадзір хітра нейтралізаваў усе прычэпкі і наскокі вучня. Ды і ад Івана ўсе Славікавы словы — што гарох ад сцяны. Пакуль Косця (яго чарга) выбіваў чэкі і падносіў талеркі з супам, Іван густа намазваў хлеб гарчыцай і еў. Гарчыца, відаць, была пякучая, хлопец крывіўся, чмыхаў, з вачэй сыпаліся слёзы, але еў са смакам. Славіка давяла да шаленства такая Іванава абыякавасць да яго прычэпкі:

— Ты за ўсю брыгаду жарэш хлеба.

— А ён бясплатны.

— Не бясплатны. А ўваходзіць у кошт страў. Пабудуеш з такімі камунізм!

— Слава! Як не сорамна! — абурыўся Тарас. — Табе хлеба шкада? Няхай есць на здароўе. Хлеб застаецца на сталах.

— Гэта крык душы індывідуаліста, які не можа дараваць, што нехта з'еў больш за яго, — спакойна, быццам аб нечым пабочным, сказаў Варэнік з суседняга століка.

А для Славіка яго словы — што аплявуха. Ён зразумеў, наколькі недарэчны папрок, які ён кінуў Івану. Ганебны. Як не сорамна яму, сыну інтэлігента, які рос у выгодзе, папракнуць за кавалак хлеба рабочага чалавека? Пры ўсёй сваёй развязнасці Славік збянтэжыўся і змоўк. Раптам адчуў, што цяпер самому страшна працягнуць руку за хлебам. А хлопцы ўжо гаварылі пра другое. Кінулі дзве рэплікі — і далей, ніколі не перажоўваюць адно і тое ж. У размовах, як у працы, у жыцці, не спыняцца, імкліва рухацца ўперад — такі дэвіз іх.

Славік сербануў гарачага супу і адставіў талерку.

— Ты што? — заклапочана спытаў Тарас.

Хлопец зморшчыўся.

— Нясмачна? Ды не, сёння якраз што трэба, малайцы кухары. Еш.

Суп Славіку падабаўся, есці хацелася, і яму зноў стала ледзь не да слёз шкада сябе. Следам за гэтым прылівам жаласці да сябе — злосць на ўсіх, нібы яны вінаваты, што з-за сваёй упартасці ён застанецца галодны. А Ходас, накідаўшы ў суп гарчыцы, сёрбаў з такім смакам, што ажно варушыліся паружавелыя вушы і раздзьмуліся ноздры.

«Чаўкае, як свіння», — падумаў Славік, каб хоць як-небудзь прынізіць свайго непрыяцеля. Да іх падышоў сакратар парткома завода Гарачкін. З тонкімі рысамі твару, белымі валасамі, сакратар здаваўся маладзей сваіх год. Але на заводзе ведалі, што ён дваццаць пяць год праслужыў у арміі палітработнікам. Чалавек ён памяркоўны, далікатны, але напачатку спрабаваў заводскую дэмакратыю ператварыць у вайсковую.

— Я вам прынясу супу, Пятро Савелевіч, — прапанаваў Косця, калі сакратар падсеў да іх стала.

— Дзякую. Няма калі. Тысяча спраў. Я пазней паабедаю.

«Калі ў сталоўцы не будзе рабочых?» — хацеў уедліва спытаць Славік, але стрымаўся.

— Хлопцы, пасля змены правядзём мітынг. Скажам наша рабочае слова аб Праграме. Трэба, каб хто выступіў ад вашай брыгады.

— Тарас.

— Ды ну, хлопцы, няёмка! Усё я ды я.

— Правільна. Лепш, каб хто з сябраў брыгады.

— Тады Іван. Ён народжаны прамоўца.

— Значыцца, дамовіліся: Ходас, — звярнуўся сакратар да рабочага.

Іван кіўнуў галавой.

— Падумайце, што вы можаце яшчэ зрабіць да з'езда, — сказаў сакратар да Тараса. — Паглядзіце свае абавязацельствы.

Тады Славік гучна, здзекліва і зларадна хмыкнуў:

— Хэ! А што ён скажа, Ходас? Ён жа газеты ў вочы не бачыў.

Іван падскочыў, твар яго ўміг наліўся крывёю.

— А ты бачыў?

— Я не толькі бачыў. Я чытаў! А ты ўпершыню ў Тараса пабачыў. А збіраешся выступаць. Балбатун ты!

— Сам ты балбатун! Большага за цябе…

— Ах, я балбатун? Тады скажы шчыра і сумленна — чытаў ты? Ага, маўчыш! Ты ж з Валькай на пляжы пракачаўся.

— Ну, ты! — Іван сціснуў кулак.

— Слава!

— Што «Слава»? А я выкрываю няшчырасць і ханжаства.

Славік знарок амаль крычаў, каб пачулі другія рабочыя, каб прыцягнуць іх увагу. Ён бачыў, як Тарас і ўсе хлопцы стараюцца «спусціць на тармазах» гэтую непрыемную размову. Тарас пацягнуў за палу пінжака Івана, прымусіў яго сесці, сціснуў локаць і сказаў да сакратара:

— Мы абмяркуем, Пятро Савелевіч… Выступленне ад брыгады будзе.

Гарачкін стаяў і моўчкі слухаў, пільна разглядаючы Славіка. Праніклівы позірк сакратара і бянтэжыў і яшчэ больш раздражняў няўрымслівага юнака.

— Славік, дай папяросу, — працягнуў руку Лапацін.

— «Люблю грозу в начале мая», — дэкламаваў у талерку Генрых.

— Што вы загаворваеце зубы? — не сціхаў Славік, яшчэ больш павышаючы голас. — Вам хочацца быць добранькімі? Чаму ты змоўк, прамоўца? Няма чаго сказаць? Дэмагогі!

Гарачкін раптам ляпнуў далоняй па стале.

— Даволі мітынгаваць, Шыковіч! Абед канчаецца, — сказаў сярдзіта і пайшоў у другі канец залы.

Славік, як бы дэманстратыўна выконваючы загад сакратара, пачаў на поўны рот есці катлеты. За сталом усталявалася цяжкая цішыня. Нават жавалі бясшумна. Не ўзнімалі вачэй. Толькі Генрых, разглядаючы шклянку з рэдкім ружовым кісялём, ціха дэкламаваў:

…Сакратар парткома выклікаў Тараса.

— Але і экземплярчык ты прыцягнуў. Мне казалі — я не верыў. Разваліць ён табе брыгаду.

— Калі ён можа разваліць брыгаду, то грош нам цана. Чаго мы варты?

— Ты самакрытычны. Але май на ўвазе, Славік твой не такі наіўны, як табе здаецца. У яго даволі цвёрдыя перакананні. Не Ходасу ён крычаў, а ўсім, хто абедаў. Хацеў памітынгаваць раней… Ходас — зачэпка…

Тараса здзівіў такі нечаканы паварот у разважаннях сакратара. Баяцца Славіка? Смешна.

— Ты чуў, што ён крычаў? «Дэмагогі!» Хто — дэмагогі? Хто не прачытаў. Шмат хто не паспеў прачытаць.

— Але не меў Ходас маральнага права згаджацца выступаць! — запярэчыў Тарас. — Тут Шыковіч праўду сказаў. Іншая рэч, як ён гэта сказаў. Непрыязь у іх адзін да аднаго — вось што дрэнна.

— Што ж, глядзі. На тваю адказнасць. Калі што — будзеш адказваць перад парткомам.

Мітынг уразіў Славіка перш за ўсё сваёй масавасцю. Звычайна пасля змены рабочыя спяшаюцца хутчэй дадому. Асабліва жанчыны. Іх цяжка затрымаць на пяць — дзесяць хвілін.

Славік знарок праціснуўся да прахадной, каб пабачыць, як рабочыя будуць уцякаць, сварыцца з вартаўніком. Але нічога гэтага не было. Тыя ж самыя жанчыны, наадварот, ціснуліся бліжэй да трыбуны, выкарыстоўваючы сваё жаночае права быць наперадзе. Людзі засяроджаныя, сур'ёзныя, уважлівыя — і старыя і моладзь. І, што дзіўна, не было нудных прамоўцаў. Гэта таксама ўразіла Славіка. Усе гаварылі з такой палымянасцю, што ў хлопца зноў з'явілася тое пачуццё захаплення, якое ён адчуў учора, калі чытаў праект. Толькі выступленне Тараса яго насцярожыла. Брыгадзір гаварыў пра маральны кодэкс будаўніка камунізму. Славіку здалося, што гэта знарок для яго. А ён страшэнна не любіў, калі хто-небудзь пачынаў чытаць яму мараль з мэтай перавыхаваць. Тады ў яго з'яўлялася жаданне зрабіць усё наадварот. Разам з насцярожанасцю ён адчуваў задавальненне, што не даў Ходасу пакрасавацца перад народам. Хацелася глянуць пераможанаму ворагу ў твар. Славік пачаў прабірацца наперад. На яго зашыкалі, каб не перашкаджаў слухаць. І ён не адважыўся хваляваць ціхае людское мора — застыў на месцы. Ён адчуў, усвядоміў веліч гэтага мора, яго магутную сілу. Разумную сілу, якая не разбурае, а стварае. І, можа, упершыню адчуў сябе часцінкай гэтай сілы. Аднак разуменне таго, што ён — часцінка вельмі маленькая яшчэ, на гэты раз не здалося яму зневажаючым яго чалавечую годнасць.