Усё была лухта. Вялiкi горад застаўся далёка за спiнай. Там былi правiльныя ўстаноўкi, любоў да блiжняга з пажаданнем дабра яму, змястоўныя i ўдумлiвыя даследаваннi. Сябры, якія глядзяць у твае вочы, як на допыце ў дзяржаўнай установе. А тут была проста палявая купель, дзе халодныя ветры звiняць маладой травою.

Акуніся, акуніся ў мяне.

I ад жыцця амаль нічога не трэба было, хіба што толькі вылезці з аўтобуса і ісці пехатою, трымацца за руку друга пры пераходах цераз ручаіны ды піць прыгажосць весняй зямлі, разлітую вакол.

Аўтобус быў усё ж часткай гарадскіх вуліц. А хацелася, каб травы цалавалі ногі, каб вакол ляжала лясістая зямля, каб яна сінела медуніцай, звінела званочкамі белазорыка, цямнела дымчата-сінімі лясамі, крычала па начах таемным крыкам звяроў і адбівалася ў валавокіх, трывожных вачах мудрага леляка.

Горава сядзела насупраць, поруч з Галінай Іванаўнай, размаўляла аб нейкіх сваіх жаночых справах, і на яе таксама добра было глядзець.

Проста глядзець.

Адарвала вочы ад суседкі, сустрэла позірк Андрэя і ўсміхнулася яму:

– Добра, Андруша, праўда?

– Добра. Вясною нават шафёры п’янеюць ад водару кветак.

Яна ўсміхнулася:

Во каб гэта раптам ён узяў ды дарогу з ракою зблытаў. І пакаціў бы, пакаціў па вадзе…

Гэтыя мілыя жаночыя глупствы – ніколі б не стаміўся слухаць іх.

– Надзвычай добра жыць, Ірына Сяргееўна, – сказаў Андрэй.

Раптам яна злёгку спахмурнела.

– Так, – і пасля паўзы дадала: – Жыць надзвычай добра. Напэўна, ніхто гэтага не разумее так, як я.

Ад гэтай лёгкай зморшчынкі між броваў, ад суму ў голасе Андрэй яшчэ больш адчуў, што моцная сувязь дружбы звязвае іх, яшчэ нядаўна зусім незнаёмых. Дружбы спакойнай, дружбы, якая гарыць роўным і цёплым агнём.

Гэта была радасць, што яны жывуць на зямлі, што часам яны бываюць поруч. I гэта было зусім не так, як з другімі, бо гэтаму не трэба было канчацца інакш… і горш.

Проста расла ў грудзях хваля ўдзячнасці: у яго да гэтай добрай спадарожніцы, а ў яе – Андрэй амаль цвёрда ведаў гэта – да яго.

Грынкевіч працягнуў ёй цыгарэты.

– Я наогул… але добра, давайце, – сказала яна.

Курылі. Дым парывамі цягнуўся ў прыспушчанае акенца.

– Рублёва будзем глядзець? – спытаў у Горавай Яніс.

– Дзеля гэтага i едзем… ды яшчэ дзеля Нерлi.

Яніс пашкроб у патыліцы:

– Адкажыце вы мне, Ірына Сяргееўна, чаго гэта на старажытных абразах твары ў святых нейкія не рускія? Не славянскія.

– А нашто гэта вам спатрэбіўся мой адказ?

– Яны візантыйскія, гэтыя твары… Грэчаскія.

– Ну дык і што?

– Можа, i мастацтва гэта не рускае. Запазычанае.

Яна ўсміхнулася куточкамі пяшчотных вуснаў:

– Не, Янiс. Гэта ўсё ж чыста наша мастацтва. А аблiччы здаюцца чужымi таму, што сам этнiчны тып рускага чалавека змянiўся за стагоддзi. Столькі прыбыло іншай крыві… Цяпер гэта часцей за ўсё чалавек сярэдняга росту, з няправільным носам, шатэн… А калісь насы былі даўгаватыя, валасы – бялявыя або рудыя… Арабскi падарожнiк, якi ўпершыню пабачыў русаў, пiсаў, што яны, увесь натоўп, станiстыя, як пальмавы гай. У iх сапраўды былi доўгiя ногi, вузкiя тулавы, гожыя кiсці рук… Цяпер старажытнаславянскi тып, бадай што, лепей за ўсё збярогся там, дзе не было татар: на поўначы, а лепей за ўсё – на Беларусi. Паглядзiце вось на нашага Андрэя: ногi доўгiя, нос праменькi, вочы вялiзныя, як на iконах.

Андрэю стала няёмка, ён быў самай дрэннай думкі пра сваю вонкавасць. У гэтым заўсёды пераконвала яго і маці.

– Вочы ў мяне, як у саламандры, пукатыя, ногi – з-пад пахаў растуць. Не трэба, Iрына Сяргееўна.

Яна засмяялася:

– Няпраўда, Андрэй. Я не хлушу. Вы сапраўды… як анёл са старажытнай іконы. Гэтым і адрозніваецеся.

Яніс паглядзеў на іх, выцягнуў папяросы і пайшоў курыць у хвост машыны, да маленькай Анкі, якая замрэяна глядзела ў акно.

Вакол Андрэя і Ірыны стварылася невялічкая «зона пустаты».

– Давядзецца мне, відаць, вам паверыць, – ціха сказаў Андрэй, – таму што гэта вы не першая кажаце мне.

– Тая, што ў «Смерці на світанні»?

– Тая.

– Яна была харошы чалавек?

– Вельмі.

– Гэта жахліва, – сказала яна, – я калісь таксама страціла вельмі блізкага чалавека. Так па-дурному прыйшла смерць…

– Амаль хлапчукі… З вінтоўкамі супраць танкаў.

Яна знобка павяла плячыма:

– А я яшчэ думала, чаго гэта вы не ажэніцеся… Па тыпу вы зусім не належыце да старых кавалераў.

– Ну, а што б вы мне параілі?

– Не жаніцеся. Мастак павінен быць незалежным. Горшыя ворагі мастаку – хатнія яго.

– А калі каханне?

– Ну, вялікае пачуццё – гэта зусім іншая справа, – сумна сказала яна. – Але такое прыходзіць рэдка… I, на жаль, не да ўсіх.

Сцежка мільгнула ў баку ад дарогі, прытульна пацягнулася кудысьці ў лес, быццам запрашаючы пайсці па ёй.

– Добрая сцежка якая, – сказаў Андрэй. – Вось так бы й пайсці па ёй, каб вялікі груз быў на тваіх плячах, а маленькі – на плячах другой.

– Адам і Ева? – прыўзняла яна зламаныя бровы. – Але ж яны пакінулі рай даўно.

– Нічога, – сказаў Андрэй, – шлях яшчэ цягнецца. I невядома яшчэ, куды ён прывядзе іх.

Галіна Іванаўна ўбачыла вузкую стужку рачулкі і паляпала ў шкло да шафёра:

– Спыніцеся, Косця. Пабудзем тут хвілін дваццаць.

– Бачыце, – сказала Горава, – вашы жаданні збываюцца.

– Толькі Евы няма, – збянтэжана сказаў Андрэй, засаромеўшыся яшчэ больш, і з нейкай ненатуральнай фацэтнасцю прыбавіў: – Прысутнасць Еў робіць норавы больш мяккімі і высакароднымі.

Яна засмяялася:

– Божа, як велягурыста! Нельга ж дазволіць, каб чалавек, ды яшчэ паэт, гібеў у жорсткім і невысакародным стане.

…Аўтобус спыніўся. Хлопцы і дзяўчаты рассыпаліся па беразе. Хто смяяўся, хто спяваў, хто проста шпурляў у ваду каменне.

Баранаўскас з энергіяй, вартай лепшага ўжывання, адразу залез на бярозу і крычаў нешта дурнаватым голасам.

– Баранаўскас, злазце адтуль, – хвалявалася Галіна Іванаўна, – хто вы такі, нарэшце?

– Снежны чалавек. – Баранаўскас сеў на галіну, звесіўшы ногі.– Я аднойчы выказаў меркаванне, што снежны чалавек – гэта здзічэлы вясковы настаўнік. Чамусьці ніхто гэтым асабліва не захапіўся.

Горава засмяялася, ідучы поплавам да невысокага ўзгорка на беразе. Андрэй пайшоў поруч з ёю. Яны раз-пораз нахіляліся: ён, ірвучы кветкі, яна – вузкія лёзы светла-зялёнага шчаўя.

Сцежка ўзбегла на пагорак, з яго адкрыліся выгібы рачулкі, а за ёю замрэяныя, зажураныя, бясконцыя лясы.

Ветрык адтуль варушыў растрапаныя пасмачкі на скронях жанчыны.

– Глядзіце, крумкач, – сказаў Андрэй.

Крумкач сядзеў непадалёку, у траве, згорбіўшыся і схіліўшы галаву з невідушчымі вачыма, змрочна-панылы, вугальна-чорны і вялізны, як птэрадактыль. Гарбатая, з нарасцямі ад доўгіх год, дзюба была ўнурана ў зямлю.

– Старажытны які,– задумліва сказала яна, – як вы мяркуеце, Андрэй, аб чым ён думае?

– Гм… бадай што, і скажу… Учора быў дзень яго анёла.

– Яму мінула чатырыста год.

– Чаго ж ён такі сумны? З пахмелу?

– Не, ён проста думае, што слабеюць птушкі на зямлі, што не дажыць яму да мафусаілавых год бацькі, які бачыў май пяцьсот разоў.

– Бог ты мой, – сказала яна, – колькі разоў з тае пары плакала і зноў смяялася зямля. І колькі людзей адышло ў нябыт… Крумкачову бацьку, пэўна, добра было жыць у тыя гады. Людзі толькі яшчэ прыходзілі з Чарнігаўшчыны, з Кіева, з вашага Прыдняпроўя. Галадалі і паміралі.

– I ўсё ж ішлі. А што вы думаеце, усходнеславянскі мужык – гэта рэч… Але хіба толькі пасля перасялення паміралі тут людзі? З другога боку таксама якая страшная сіла ішла…

Тут на Сіці нашы людзі навалам ляжалі: продку гэтай пачвары хапала, пэўна, і вачэй, неакрытых забралам.

Крумкач павольна распасцёр адно крыло і застаўся сядзець.

– Што мне ў галаву прыйшло, – нявесела ўсміхнуўся Андрэй, – а што, калі гэта бацька нашага крумкача прынёс на вежу да княгіні Агаф’і руку забітага мужа?.. Жылаватую, з залатым пярсцёнкам…