– «Спадабалася» не тое слова. Разумееце, у кожнага бываюць свае сполахі. I часам прыходзіць хвіліна, калі здаецца, што ты нічога больш не можаш, што хоць пяро з’еш, атрымаецца лухта… I гэта, сапраўды, пасля вялікіх страт.

Ён бачыў яе апушчаныя павекі з цёмнымі веямі. Яна сказала:

– Не шкадуйце аб гэтым. Пакуль вы не давядзеце адварот нага, усе людзі будуць ведаць, што вы на пераломе, і будуць чакаць. Старое не вяртаецца. Пэўна, вы сапраўды на парозе чагосьці новага… I не пакутуйце: часам гэта цягнецца вельмі доўга і надта балюча. А ў сапраўдных паэтаў – праз вялікую тугу, праз абавязковую страту чагосьці вельмі дарагога.

Эпідыяскоп падзяляў іх: маленькая чорная гармата, накіраваная ў сцяну.

– Такое са мною было.

– Ведаю, – проста сказала яна, – я чытала вашу «Смерць на світанні». Але вы пакуль не знайшлі сябе. Значыцца, гэта ўсё яшчэ прыйдзе.

– Я адшукаю гэту дарогу, – сказаў Андрэй, – магчыма, дзякуючы вашаму Рэмбранту.

– Ну, гэта занадта, – сказала яна, – вы з тых, што знаходзяць дарогу самі.

Яна прыўзняла жоўтую сумачку і дадала:

– Толькі не бойцеся, калі на вас будуць шыпець. Ва ўсіх вас ёсць толькі адзін жорсткі суд – суд над сабою.

– Ну, яшчэ раз дзякуй, – сказаў Андрэй, – вы добры чалавек, вас радасна слухаць.

Ён выйшаў на калідор. Вясна глядзелася ў вокны празрыста-зялёнымі шатамі дрэў. Ля акна стаяў бялявы Яніс і глядзеў уніз, на кветнік.

– Ты чаго там затрымаўся, падонак? – спытаў ён. – Унь з Марыйкай Крат ледзь праз цябе радзімчык не стаўся.

– А чаго ёй злавацца? – неўразумела спытаў Андрэй. – Што, я забіў кагосьці на яе вачах?.. Дзе яна?

– Там за рагом стаіць.

Грынкевiч пацiснуў плячыма i накiраваўся за рог. Марыя стаяла там, успёршыся на падваконне, i твар яе здаваўся зеленаватым i зменлiвым ад празрыстага ценю веснiх дрэў i цяпер, пакуль яна не бачыла яго, нават добрым. Ва ўсiх астатнiх выпадках Андрэй ведаў толькi тры выразы на яе твары: раздражнення, насцярожанага чакання i яшчэ – млявай пяшчоты.

Ён падышоў да яе і стаў поруч.

– Вясна, родная. Добра жыць, праўда?

Яна не адказала. Твар адразу стаў напружаным, абцягнуліся скурай і пачырванелі скулы.

– Што з табой? – спытаў Андрэй. – Сарока пярсцёнак украла?

– Ты ведаеш, што са мной.

– Дальбог, не. Я ж не чараўнік. Зноў нейкае глупства.

– На гэты раз не глупства. Ты хутка пакінеш мяне.

– Вядома. Паеду на канікулы. Калі толькі ты не запросіш мяне да сябе.

– Не запрашу.

– Што ж, тваё права. Тады паедзем да мяне.

– Шлюха да цябе паедзе, вось хто. Iх запрашай.

Андрэй усміхнуўся. Яму ні на каго не хацелася злавацца:

– Ты, аднак, і лаяцца можаш. Гэта я ад цябе ўпершыню чую.

– I не тое пачуеш.

Грынкевіч узяў Марыю за руку.

– Слухай, – сур’ёзна сказаў ён, – што, уласна, сталася?

– Ты закахаўся ў гэтую… там, на лекцыі,– тон Марыі быў невымоўна гідлівы.

Андрэя як быццам хтосьці ўдарыў па галаве. Ён стаяў аслупянелы ад гэтай дзікай думкі, не верыў сваім вушам.

– У Гораву? – спытаў ён нарэшце голасам, што прарваўся аднекуль знутры.

– Не вымаўляй яе iмя пры мне.

Тэатральная фраза вярнула Андрэю раўнавагу і здольнасць жартаваць:

– I якія ж гэта прыкметы, што я такі закаханы? Ты растлумач, а то я нешта не бачу.

– Ты пачаў хадзіць на ўсе яе лекцыі.

– Што ж, гэта святы абавязак савецкага слухача, – сказаў ён.

– Глядзіш на яе сабачымі вачыма, гатовы мастом перад ёю расцягнуцца.

Голас лектара, яе спагада, яе словы аб Рэмбранце, нарэшце, тое, што, магчыма, яе продак быў там, на пароме, патрабавалі неадкладнага адказу. Гэтай дарэмшчыны нельга было вытрымаць, нават калі б гэта сказала маці.

– Слухай, такімі словамі не кідаюцца. Гэта ўсё адно як гноем кідаць.

– Я кахаю, таму і кідаю, – плечы яе затрэсліся.

Андрэй, як заўжды, не вытрымаў. Шкадаванне да гэтай жанчыны рабіла яго вельмі слабым, і яна гэта ведала.

– Марыя, – сказаў ён, – гэтак жа ж нельга. Нельга так крыўдзіць людзей. Мяне і яе. Я вельмі яе паважаю. Яна цудоўны лектар і надзвычай добры чалавек. Але гэта ўсё.

– Няпраўда, – строга сказала яна, – ты закахаўся, ты, магчыма, нават недзе сустракаешся з ёю. Іначай адкуль такі тон у сённяшняй вашай размове?

– Табе мала майго слова гонару?

– Мала. Калі чалавек закахаецца, ён губляе гонар.

– Калі з чалавекам здараецца такое, ён набывае гонар, – сказаў Андрэй, – проста ты вельмі дрэнна думаеш аб каханні, Маша. А я думаю аб ім высока. I таму слова табе даю, што я ні разу і не думаў ні аб чым іншым. Ані…

– Важнасць, – тарганула яна плячом.

– Слухай, – сказаў ён, – я слова даў.

I прыбавiў глуха:

– Бадай, і не варта было.

– Не варта? – разгублена спытала яна.

– Не варта. Таму што, калi я даю слова, я яго даю. Але яна ўжо зноў не слухала:

– I яна. Яна на цябе якiмi вачыма глядзiць?

Андрэй збялеў.

– Не руш, – глуха сказаў ён, – не руш чалавека. Пра мяне можаш казаць, што хочаш. Іншых – не чапай. Колькі ж гэта вас развялося – майстроў чапаць чалавека за жывое?

– Бачыце вы, які рыцар.

Андрэй маўчаў, адвярнуўшыся ад яе і гледзячы ў акно, бо ў горле хадзіў нейкі камяк. Потым ён глынуў яго і сціснутым голасам сказаў:

– Я, здаецца, пачну цябе ненавідзець. Каб я так псаваў камусьці жыццё, я не спадзяваўся б ні на што, акрамя гэтага.

Адразу ўстрывожаная, яна пасунулася была да яго, але ён адступіў на крок.

– Не падыходзь. Не падыходзь некалькі дзён, пакуль я не звыкну да цябе – новай. Я думаў, тут толькі рэўнасць, толькі злосць да мяне. А тут з’явілася незычлівасць і да другіх людзей… Мне раптам стала брыдка з табою.

Ён рэзка павярнуўся і пайшоў ад яе прэч. Размовы, здаецца, ніхто не чуў. Бог ты мой, як брыдка. Не, з гэтым, мабыць, трэба канчаць.

Яніс усё яшчэ стаяў на ранейшым месцы і нервова паглядваў туды, адкуль павінен быў з’явіцца друг. Убачыў. Усміхнуўся.

– Яніс, – сказаў Грынкевіч, – за што?

– А за тое, – змрочна сказаў Яніс, – за тое, што істэрычка. Як што не па іх, дык адразу сімпатычны такі скандальчык… Кінь, Андрэйка, што зробіш, калі ў іх мухі ў носе.

Памаўчаў.

– Ах выдра. Я ж памятаю, як яна да цябе першыя два месяцы ставілася. Проста анёл з блакітнымі крыльцамі. Я яшчэ, грэшны чалавек, зайздросціў. Не, брат, горшыя за іх толькі дактары.

Грынкевіч закурыў, адчуў, як дымок пякуча пацягнуўся ў лёгкія, і раптам сказаў:

– Продкі ў такіх выпадках дапіваліся да божай плешы.

– Нельга дапівацца, – сур’ёзна сказаў Яніс, – Галіна Іванаўна толькі што аб’яву давала, што заўтра нас павязуць маляваных угоднікаў глядзець.

– Куды?

– Ну, быццам па розных там Уладзімірах ды Суздалях. У мэтах набліжэння да жыцця.

– Гэта добра, – сказаў Андрэй, – я ўсё адно заўтра ў гэты калідор не змог бы прыйсці. Агідна… Хто хаця павязе?

– Кажуць, быццам Горава.

– Што ж, і тое добра. Будзем аптымістамі.

Аўтобус імпэтна вырваўся з гарадскіх муроў, пакінуў за сабою прадмесці і рынуў у мора блакітнага святла. I яно, разам з зелянеючымі палямі, паглынула яго, зрабіла маленькай кропкай на бязмежным улонні зямлі.

Андрэю нішто не перашкаджала: ні анекдоты на задняй лаўцы, ні гульня вясёлай кампаніі ў карты, ні нават казлятон Баранаўскаса, які нейкім назнарок брыдкім, наўмысна «блатным» голасам спяваў пра «сталіцу калымскай старонкі». Спяваў па-беларуску.

Ён ведаў: усё гэтае блазноцтва было таму, што людзі ап’янелі ад вясновага паветра, ад палёў, ад бязмежных зялёных абшараў, што ляжалі вакол.

Непакоіў трошкі толькі суровы і адчужаны твар Марыі, што сядзела ў самым хвасце аўтобуса і, адвярнуўшыся, глядзела ў акно: вусны сціснутыя ў нітачку, вочы прыжмураныя і халодныя.

Яніс штурхнуў Андрэя ў бок.

– Кінь глядзець, кажу. Замнога гонару. Падумаеш мне яшчэ: каралева Пятра Вялікага.

Яніс быў такі легкаважна-вясёлы, што Андрэй таксама ўсміхнуўся яму ў адказ. Тым больш што жыць было сапраўды добра: такія стаялі вакол празрыстыя і халаднаватыя дні канца мая, з размытымі хмаркамі, з рэдкім сонейкам, што прыгравала там-сям скупую паўночную зямлю, яе бедныя кветкі і спакойныя рэкі.