Ша йечу ойланашна шех иэхь хийтира Михаил Тариэловична. Оцу солдафонан карьерех иза хIунда хьоьгу? ХIан-хIа, дайшкара схьа дворянех волчу Михаил Тариэловича ша лахвийр вац цунах хьегарца. Евдокимовс болх куьйгашца бо, ткъа Михаил Тариэловича – коьртаца. ТIом чекхбаьлча, аддамна а мичхьа ву а ца хууш, массарна а вицвелла, шен графан титулца вуьсур ву Евдокимов, ткъа Михаил Тариэловича шен хьекъалца гойтур долуш дуккха а гIуллакхаш ду.
…Лаьмнийн баххьех хьерчачу кIайчу мархийн сомалкхашка а хьоьжуш, кора уллохь лаьттара Михаил Тариэлович. ГIаргIанан дуькъачу гIашна йуккъехь «кIур-кIур» дора шина кхокхано. Лаьмнашкара схьа дагна там беш байн мох хьоькхура. И гIайгIане ойланаш дIалахка санна, белшаш ойъуш, корта ластийра цо. ХIаваэ ваьлла, волавелла, коьрте жимма садаIийта ойла хилла Лорис-Меликов сацийра неIарх чоьхьаваьллачу штабан начальнико полковнико Свистуновс.
– Коьртачу штабера пакет йу, хьан локхалла, – цIена къаьстачу озаца вистхилира иза.
– Стоьла тIе охьайиллахьа, – элира Лорис-Меликовс, полковникан элдарчу дегIе бIаьрг а тоьхна. – Нохчийчуьра хаамаш буй?
– Ичкерински а, Аргунски а округийн начальникашкара донесенеш йу.
– Керла хIун дуьйцу?
– Башха керланиг а дац. Ламанан Нохчийчохь синтеме дац, халкъ бунт йан кечлуш ду, боху. Амма, цигахь дукхе-дукха леррина а, къайлаха а боккхачу гIаттамна кечлуш буй-те аьлла, хета суна. Вайн ирсана, зуламхошна тIаьхьа хIинца цкъа кегийрхой бен ца хIуьтту. Баккхийчарна иэрна хета Iедалца къийсар.
Лорис-Меликовс доккха садаьккхира.
– Мятежан тхьамданашка ладоьгIуш баккхийниш болуш, ткъа кегийрхой йухагIерташ хилча, бакъахьа хир дара, хьомсара Александр Павлович. И ун къоначу тIаьхьенан дегнаш чохь дисар ду зуламе.
Цхьана минотехь вист ца хуьлуш лаьттира и шиъ.
– Керла гайтам хир буй хьан локхаллин? – хаьттира полковнико.
– ХIан-хIа. Баркалла.
Полковникна тIаьххье неI тIечIагIайелча, Iаьржа лак хьаькхна, куьзга санна, къегачу стоьла тIе йуха а вирзина, лекха гIовла йолчу кIедачу гIанта охьахиира Михаил Тариэлович. Меллаша сургучан мухIар дIа а даьккхина, жимачу уьрсаца пакет а йатIийна, оцу чуьра деалха диттина шера кехаташ схьадехира цо. ТIаккха, цIеначу йовлакхца цIандина, дашочу хIазаршца кечдина куьзганаш шен стомма-бехачу мера тIе а дехкина, кехаташ схьадаржийра цо.
Дуолорна тIе бIаьрг кхарстийна, тIаккха цхьацца меттигаш леррина йеша вуьйлира иза.
«…ТIеман министре, цуьнан локхалле, инарла-адъютанте Милютине… № 1, 3 январь 1865 шо.
…Билгалдаккха деза, Малхбале Кавказан дерриг къаьмнаш вайца цхьатерра мостагIалле а, вайна цхьатерра кхераме а цахилар: цундела, царах лардалархьама, вай деш долу гIуллакхаш массанхьа а цхьатерра луьра хила дезац. Теркан областан Малхбузе Отделера бахархой бес-бесара къаьмнех хиларой, оьрсийн урхаллех боьлла хиларой, церан динан башхаллаший цигахь вайн Iедал чIогIа латтадо, цундела цигахь вайна кхерам боцу кег-мерса карзахаллаш хила тарло.
Шерачу аренца йолчу ГIумкийн округан мехкан хьелаший, вайн урхаллина кIел халкъ токхенга кхачарой гуттаренна дIабоккху цигахь гIаттам хиларан кхерам.
Кхечу хьолехь бу дагестанхой. Майра тIемалой а, динан фанатикаш а болчу церан вайга цабезам массерчул тIех чIогIа хила мега. Амма оцу шайн мехкан къечу, буьрсачу Iаламан Iаткъамна кIел кхиъначу цигарчу халкъийн Iер-дахаро вайн боккха аьтто бо уьш вайна муьтIахь латто а, оцу махкахь вешан урхалла латто а. Лаьттан къоьлло къинхьегамна Iамийна ламанан дагестанхой. Церан лаьмнашкахь мелла а тIехь йалта кхио мегаш йолу хIор а кийсак, дайша инзаре чIогIа къахьоьгуш тарйина и кийсак, тIаьхьарчу тIаьхьенаша, йоIбIаьрг санна, ларйо, иза шайн рицкъанийн цхьаъ бен доцу хьоста хиларна. Оцу бахьанаша, цигара къаьмнаш вайна мел муьтIахь дацахь а, догдохийла йуьту, Дагестанехь вайна дуьхьал гIаттам хир бац аьлла.
Новкъа ду, Дагестанехь а, Теркан областан Малхбузей, Малхбалей шина отделехь а вайн урхалла чIагIдечу хьелех цхьа а нохчий бехачу Йуккъерчу отделехь цахилар. Кхузахь дерриг а вайна дуьхьалдирзина: оцу халкъан амал а, йукъараллин дIахIоттам а, Iер-дахар а, Iаламан хьелаш а. Нохчаша вайца биначу бехачу тIамо цуьрриг а бакъахьа ца хийцина церан амал. Вайн эскарийн тохаршний, Шемалан деспотин Iедалний йуккъехь бисинчу нохчаша, вайх ларбала а, Шемалан Iедал дIакхосса а шина aгIop биэкъа ницкъ боцуш, шайн герз а, мекарло а цкъа вайна, тIаккха Шемална дуьхьалйоккхуш, йуха шайн вовшашлахь лиэташ, текхна xIapa тIаьххьара ткъа шо. Оцу шина а агIоррий, йуха вовшашлахь бечу тIамой хIаллакбина церан оьздангаллех болу кхетам а, вовшийн лерам а. Кхерам-м хьовха, Iожалла а дош ца хета царна. Кхерамах а, Iожаллех а боьллачу царна оцу шина а бIаьргаш чу хьоьжуш дерг бен дахар а ца хета. ХIокху тIаьххьарчу ткъа шарахь нохчийн цхьа а йурт тешна йацара ша тахана йолчохь кхана хир йу бохучух: цхьана aгIop вайн эскарша йохайора уьш, вукху aгIop – вай гергагIоьртича, Шемала нуьцкъаха кхечахьа кхалхайора. Мохк йалтина дика, токхе хилар бахьана долуш хIаллак ца хуьлуш дисина и халкъ, амма адамашха терра дахар бохучух кхетам а, тешам а байна церан. Демократизм уггар а лакхарчу тIегIан тIехь йара церан даим а. Сословеш а, тIаьхьенга лун Iедал а хIун йу-м, муххале а, ца хаьара царна, атталла цхьа а тайпа Iедал тIелаца а лаац. Иза-м хьовха, «приказ» боху дош а дац нохчийн шайн маттахь…»
– Цул а, хьерадаьлла халкъ ду иза аьлла, доцца йаздинехь, – доккха садаьккхира Лорис-Меликовс, – кошо бен нисдийр доцуш.
«…Оцу амалшца йукъараллин зIенаш йоцчу нохчийн долахь массо тайпанчу зуламашний, мятежашний аьтто беш мохк бу. Йеххачу хенахь цаьрца тIом бина, цаьргара схьабаьккхина дуккха а мохк, кху сохьта вайн политикин а, йа стратегин а Iалашонашна цхьана а маьIне боцу баьсса, берзина Соьлжан аьрру агIонца болу мохк бу. Йуькъа хьаннаш а, Iаламан кхин дуккха а чIагIонаш йолу йерриг меттигаш нохчийн долахь йисина. Церан долахь ду Дагестанца зIе латтош долу Аргунан а, Ичкерин а округашкара лаьмнийн чIажаш, Iаьржачу ломан хьаннаш. Оцу меттигашкахь карадо обаргашна шайна кхерамаза туш.
Оцу хьолехь йолчу Нохчийчоьнера вайна кхерам ма-барра гучу графо Евдокимовс, Малхбале Кавказ къарйар чекх ма-деллинехь, Iаьржачу ломан когашкахула дIа вайн станицийн а, чIагIонийн штаб-квартирийн а керла лини йилларца, нохчийн аренашкара йарташ ламанца йолчех дIакъасто план хIоттийра…»
– ХIай-хIай! – корта а ластош, велакъежира Лорис-Меликов. – Дерриг а хьекъалениг шений, Евдокимовний йаздой-ц Карцовс!
«…Вай дан гIертачух кхеттачу нохчаша луьра дуьхьало йира. Ичкерински а, Аргунски а округашкахь гIаттам хилира, йерриг а хьаннашкахь обаргийн гIеранаш йаьржира. ГIаттам хьаьшира, къаьсттина бехкейолу аьккхийн, бенойн йарташ арен тIе кхалхийра, аьрстахошка дIахьедира Жимачу ГIебарта кхалхар. Графо Евдокимовс йуьхьарлаьцна и хала, амма вешан Iалашонна тIедуьгу доккхачу маьIне система сацамболлуш цо дIайахьар йукъахдисира иза Кубанан эскарийн командующи хIоттор бахьанехь. Цуьнан метта Теркан областан эскарийн командующи хIоттийначу инарла-лейтенанто эло Святополк-Мирскийс тIе ца лецира Евдокимовн система. Герзийн ницкъашца Нохчийчоь къарйан йеза хан дIайаьлла, нохчашца машаре дийцарш дан деза, уьш вайх тешийта беза, тIаккхий бен гуттаренна а церан дуьхьало соцур йац, бохура. Турце кхалхо гIебартой совца а бина, церан махкахь керла станицаш йохкур йац аьлла, нохчашна дош а делла, аьрстхошний, аьккхашний шайн йарташка йухаберза бакъо йелира цо. Эло Святополк-Мирскийс ойла ца йеш диначу оцу гIуллакхаша Владикавказан 2-чу полкан гIалгIазкхий а, нохчий а йоццачу хенахь а цхьаьна тарлур боцчу хьелашка хIиттийна. Хьалха ас ма-аллара, шен планаш кхочушйан воьллачу графо Евдокимовс лакхахь буьйцу нохчий лаьмнашкара охьа арен тIе кхалхо болийнера…»
– Йуха а – аьшпаш! Нохчий арен тIе кхалхор Евдокимов цига хIоттавале долийнера!
«…кхидIа а уьш ГIебарта кхалхо дагахь, церан махка тIе гIалгIазкхийн станицаш йехкира Евдокимовс. Ткъа гIебартой Турце ца кхалхош совцор бахьанехь, шайн махкахь 70 квадрате миль лаьтта тIехь бисина инзаречу гаттехь бохкучу нохчаша бахам кхиор бу бохург-м хьехочохь а дацара, йуьззина мацалла хIуттур йу цаьрга. Цхьа а бIаьсте чекх ца йолу йарташна йуккъехь дов ца долуш, вовшах ца леташ, виэр-ваккхар ца хуьлуш. Арен тIехь латта доцуш бисина дуккха а нах шаьш хьалха вай герзан ницкъашца охьабаьхначу лаьмнашка къайллаха йухаоьху, тIаккха цигара уьш нуьцкъаха охьабаха дезаш хуьлу…»
