– Мин эһигиттэн биир кылаас үрдүкү үөрэммитим, – Евдокия Васильевна Кононова, билигин улуустааҕы музей кассира, Николай Петровичка туһаайан бэйэтин ахтыытын саҕалаата. – Ол гынан баран интэринээккэ бары бииргэ олордохпут дии. Оччолорго биология учуутала Анастасия Яковлевна интэринээккэ анаан хортуоска олордор этэ. Онно үлэлиирбит, хортуоска хостоон эбии аһылык оҥосторбут.
Кыһыҥҥы маспытын бэйэбит бэлэмниирбит. Миша, эн, Атласова Лида диэн сытыы баҕайы кыыс баара дии уонна да атыттар буолаҥҥыт 12 көстөөх сиргэ Куонараҕа, Кыстатыамҥа хайыһарынан баран кэлэргит дии. Хайыһар секцията баара, онон походтаан хонон баран кэлэр быһыылаах этигит. Барытын Миша тэрийэрэ.
– Ээ, маарыын эппитим дии, оһоллономмун, балык уҥуо-ҕар харан кылааспыттан хаалан хаалбытым диэн. Кырдьык, ол иннинэ походтаһа барсаары бэлэмнэнэ аҕай сылдьыбытым, – Ньукулай хом түспүт куолаһынан саҥарда.
– Оннук дуу? Уопсайынан, Мишалаах сүрдээх активнай кылаас этилэр.
Мин 1955 сыллааҕы иккис выпуспун, төрдүө эрэ этибит: мин – Иванова Дуся, Элляева Валя, Иванов Миша, Иванов Гоша буоламмыт бүтэрбиппит. Михаил Ефимович Омскайга үөрэҕин кэнниттэн комсомолга үлэлээбитэ. Кинини кытта мин кэргэним бииргэ үлэлэспитэ, мин оҕобун кытта дьиэҕэ олорбутум.
– Ити поход туһунан мин наһаа үчүгэй өйдөбүллээхпин, – кэпсэтиигэ толуу, холку көрүҥнээх Светлана Николаевна Карпова кытынна. – Кырдьык, оччолорго Миша Николаев сааскы өрөбүл кэмигэр нэһилиэктэринэн походу тэрийэр этэ. Улахан уолаттар Кыстатыамҥа хайыһарынан бараллара, оттон биһиги табанан айанныырбыт. Онно биһигини, кыра кылаастары, эмиэ илдьэ сылдьаллара. Аара дьаамҥа хонорбут. Онно уолаттарбыт биһигини, кыргыттары, тоҥуоххут диэн таҥаһынан, соннорунан үллүйэллэр. Оттолоругар сытыарар, наһаа харыстыыр, кыһаллар этилэр.
Кэлин «Эдьигээн» совхоз тэриллибитигэр миигин биир сыллаах зверовод үөрэҕэр Улан-Удэҕа ыыппыттара. Үөрэхпин бүтэрэн Кыстатыамҥа үлэлии сырыттахпына, Михаил Ефимович райкомолга кэлэн баран миигин комсомолга үлэҕэ ылбыта. Сэттэ сыл ыччаты кытта үлэлээбитим. Субуотунньуктары тэрийэрбит, кулууппутугар мас бэлэмниирбит. Кулууп маһын комсомоллар дьаһайаллара, маска бары ырыанан-тойугунан тахсарбыт. Уолаттар охтороллор, кыргыттар мутук ыраастыыбыт, киллэрбиттэрин кэннэ эрбиибит. Стрекаловка мууһугар каток оҥорон хаҥкыылыырбыт.
Наар былаанынан үлэлиирбит. Сэкирэтээрбит хаһан да кыыһырбата, мөхпөтө-эппэтэ, куруук күлэ-үөрэ сылдьара. Концертары, семинардары, конференциялары тэрийэрбит. Быыбардары ыытыы тэрээһинигэр сарсыарда 5 – 6 чаастан гармошкалаах кэлэрбит. Урут оройуоннары бөдөҥсүтүү кэмигэр конференцияҕа кытта Тиксииттэн Чилингаров кэлэр буолара.
Кэлин Дьокуускайга сельхозтехникаҕа ГСМ инженеринэн үлэлээбитим. Онно Михаил Ефимович миниистир эрдэҕинэ чох, горючай боппуруостарынан сибээстээн, куруук алтыһар, кэпсэтэр этибит. Былырыын Эдьигээҥҥэ кэлэ сылдьан, урут комсомолга бииргэ үлэлээбит дьонугар барыбытыгар анаан бэлэх туттартаабыта, наһаа үчүгэйдик кэпсэппитэ.
– Инньэ гынааччы ээ, урукку доҕотторун, бииргэ үлэлээбит дьонун умнааччыта суох, – сэһэргээччи тохтообутугар Ньукулай сэҥээрэн, кэпсэтиини салгыырыгар көрдөһөрдүү, утары олорор Мария Егоровна Федорова диэки көрдө. – Аны Маарыйаны истиэххэ, кини даҕаны балай да бииргэ үлэлээбит, алтыспыт буолуохтаах.
– Бииргэ үөрэнэрин үөрэммэтэҕим. Кини кэлэр сылыгар мин сэттиһи бүтэрбитим. Онтон атын сиргэ көһөн барбыппыт, – Мария Егоровна кэпсээнин улгумнук саҕалаата. – Көрөр этим, интэринээккэ олорон телогрейканан сылдьара. Баттаҕа хойуу, куудара бөҕө, бэргэһэ соччо кэппэт этэ. Оскуола чугас буолан кыһаллыбат быһыылааҕа. Суумката суох, кинигэлэрин кыбына сылдьааччы.
Үөрэнэн үлэһит буолан баран Өлөөҥҥө тиийэн үлэлээбитим. Биирдэ Дьокуускайга көрсөн үлэҕэ ыҥыран, комсомолга тыа хаһаайыстыбатын отделыгар киирбитим.
Ол саҕана сибиинньэҕэ бурдугу сиэтимэҥ диэн уураах тахсыбыта. Ыаллары кэрийэ сылдьан бурдугу, куруппаны сиэппэттэрин хонтуруоллуур этибит. Уопсайынан, киһи сиир бурдугун көҥүллээбэттэрэ. Урут Булуҥу, Өлөөнү, Анаабыры, Верхоянскайы, Эдьигээни холбоон, биир производственнай управление оҥоро сылдьыбыттара. Манна Эдьигээҥҥэ кииннэммиттэрэ. Элбэх специалист баара, кинилэр райкомол бюротугар киирэллэрэ. Олору кытта таба учаастактарыгар эҥин командировкаларга сылдьарбыт. 60-нус сыллар ортолоругар арыгы маассабайа суоҕа. Биир эмэ иһэр ыччакка наставник, кэпсэтэр, иитэр киһини аныыллара.
Кырдьык, куруук былаанынан үлэлиирбит. Нэдиэлэ аайы мунньахтаан, былаан туолуутун бэрэбиэркэлээһин буолара. Михаил Ефимович ону чопчу ирдиирэ.
Идэбинэн зоотехник этим. Хонтуораҕа олорорбун сөбүлээбэппин. Биирдэ управлениелар Москваҕа икки ыйдаах идэни үрдэтинэр курска направление биэрдилэр. Курспуттан кэлбитим, Верхоянскай оройуон арахсан хаалбыт, үлэм миэстэтэ хата баар эбит. Маннааҕы зверофермаҕа старшайынан үлэлээтим. 1964 сыллаахха кырса төрүөҕэр, тирии туттарыытыгар республикаҕа бастаан таҕыстыбыт. Таба иитиитигэр эмиэ бастаатыбыт. Инньэ гынан көтүөхпүтүн кыната эрэ суох сырыттыбыт. Эһиилигэр иккиһин бастаатыбыт.
Онтон Иркутскайга тыа хаһаайыстыбатын институтугар үөрэнэ бардым, Николаев Дьокуускайга обкомолга барбыта. Үөрэхпин бүтэрэн учуонай зоотехник буолбутум. Зверофермаҕа үлэлээбит кэммин Михаил Ефимович хайгыыр этэ, оройуон көрдөрүүтэ тубустаҕа дии. Кэлин миниистирдии сырыттаҕына, онтон обкомҥа үлэлиир сылларыгар, мин Верхоянскайга совхоз парткомугар үлэлиир кэмнэрбэр куруук көрсүһэр, үлэбитинэн алтыһар буоларбыт. Көмөлөһөр этэ.
Мария Егоровна кэнниттэн кыра, хатыҥыр бэйэтигэр холооно суох эрчимнээхтик туттубут-хаптыбыт, сытыы тыллаах-өстөөх, олохтоох бэтэрээннэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Евдокия Ивановна Константинова, тыл этэрин кэтэһэн олорбуттуу, кэпсэтиини тута хабан ылан салгыыр:
– Убайын кытта саастыыбын. Михаил Ефимович оҕо эрдэҕиттэн сүрдээх туругас-олоругас, сүрэхтээх, ирдэбиллээх, бэйэтин саастыылаахтарын түмэ тардар дьоҕурдаах этэ.
Кэлин райком пленума, бюрота буоллун, итэҕэһи-быһа-ҕаһы тута этэр идэлээҕэ. Биирдэ райком бастакы секретара Васильев Николай Егорович баарына кыыл, таба иитиитигэр итэҕэһи ыйбытын киһитэ сөбүлээбэтэҕэ. Оччолорго партияны саҥарыллыбат этэ. Мээнэ буолары-буолбаты араатардыыр куолуһут дьон элбэх буолара. Кини инньэ гыммат этэ. Ордук-хоһу тугу да саҥарбакка, чопчу, чуолкайдык этэрэ. Комсомолга үлэлии сылдьан, мин Баахынайга сэбиэттээн олордохпуна, субуота, өрөбүл аайы 10-тан тахса көстөөх сиргэ хайыһарынан кэлэллэрэ. Бөһүөлэктэн 1,5 көстөөх сиргэ зверофермаҕа хайа үрдүттэн мас охторон, мыраан сирэйинэн аллара түһэрэллэрэ. Бөһүөлэккэ лекция ааҕара, концерт, маассабай оонньуу тэрийэрэ. Трио, квартет иһигэр киирсэн ыллаһар этэ. «Ыытар миигин комсомол», «Геологи», онтон да атын ырыалары ыллыырбыт. «Шахталыыбыт», «третий лишний» оонньуубут. Сэкирэтээрбин диэн туора турбат, киирсэн иһэр. Хаһыат, листок таһааттарара. Биирдэ дьиэбэр киэһэ, маҕаһыын сабыллыбытын кэннэ, уоппун отто сырыттахпына кэлэн соһуттулар. Атыыһыты булан маҕаһыын астаран ас ылан кулуупка баран аһаан, мааттар үрдүлэригэр хонон турардаахтар.
Дьоҥҥо наһаа эйэҕэс, кыһамньылаах. Дьон аатын барытын билэр, өйдүүр. Бииргэ үөрэммит табаарыһа Петров Николай Иннокентьевич диэн хирург куртах рага буолан, пенсияҕа тахсаат, өлбүтэ. Өлүөн биир сыл иннинэ Михаил Ефимович президеннээн олорон, командировкаҕа кэлэ сылдьан көрсөн кэпсэппит, эмкэ көмөлөһүөн хайыы-үйэҕэ кыаллыбат буолбут этэ. Ону Коля өлөрүгэр наһаа үчүгэйдик санаан барбыта. Ксенофонтовтар диэн бырааттыылары сураспыта. Олорго, элбэх оҕолоох, хаһаайыстыбалаах ыалларга, дьиэ тутуутугар матырыйаалынан көмөлөспүтэ.
Михаил Ефимович дойдутун мэлдьи ахтар-саныыр. Хаһан эмэ кэллэҕинэ, кумахха балыктыыр, сынньанар. Саамай таптыыр миэстэтэ – оҕо сылдьан атах сыгынньах бадараанын кэһэн тиийэн күөгүлүүр сирэ, Уоттаах диэн. Биһиги хайабыт салгыыта, кумахтаах, хайалардаах, буруулардаах күөгүлэнэр сир. Онно тиийэн күөгүлээччи. Интэринээккэ иитиллибит, тулаайах аҥаардаах киһи буоллаҕа дии. Оскуола көлүнэр атын үөрэҕин быыһыгар көрөр-истэр, биэбэйдиир этэ. Тулаайах, эрэйи көрбүт киһи буолан, дьоҥҥо наһаа үчүгэй сыһыаннаах. Эдьигээҥҥэ көмөтө элбэх. Семейнэй экономиканы наһаа өйүүр, улууска сибиинньэни, кууруссаны дэлэччи ыыттарар. Кимиэхэ туох наадатын куруук ыйыталаһар.
