– Харчы бараххан хамнатар буоллаҕа дии, урукку партократтар ускайдааһыннара. Сүгүн да олорботтор ээ, былаастара сууллубутун кэннэ ньимийэн биэриэ эбиттэр.

– Һэ-һэ-э, сүгүүн буолаллар ээ-э, уруккуларын курдук көҥүл айбардаары былаас былдьаһан Ньукулаайабы самнара сатыыллар буоллаҕаа.

– Диэмэ даҕаны, чахчы омук дьолугар кэлбит киһини сордууллар. Ордук санааһын, бэрт былдьаһыы диэн баар быһыылаах бу орто дойдуга саамай куһаҕан кыдьык.

– Һы, «омук дьолугар» ааттаах ээ. Ол үлүгэр тугу оҥордо? – Куодайыысап Дьөгүөрү эҕэлээхтик утары көрдө.

Дьөгүөр абарбыт уоҕар оронугар олоро түстэ. Киһитин супту одуулаан дьиппиэн куолаһынан чиҥник этитэлээтэ:

– Сүрүн, доҕор, көрөрүҥ-истэриҥ бүөлэнэн сылдьаҕын дуо? Сэбиэскэй былаас сэттэ уонтан тахса сылын устата оҥоһуллубутунааҕар уон сыл иһигэр элбэҕи оҥордо буолбат дуо? Үөрэхтээххин дии, ама олору ааттаталыыр наада буоллаҕай? Наһаалаан да эрэҕит, дьиҥ баары, кыларыйар кырдьыгы билиммэт диэн тугуй? Өбүгэлэрбит «аһыыр иһиккэ кулгуйуу» диэн итинниги этэн эрдэхтэрэ.

– Наһаалааһына диэн онно тугуй? – Куодайыысап, өһүргэнэн өс-саҕа буолан өрө хадьыаланан, эмиэ оронугар олоро түспүтүн бэйэтэ даҕаны өйдүөмүнэ хаалла. – Хата эн наһаалаан миигин үөҕэн бараары гынныҥ дии!

– Дьукаахпыт, култууралаах эдэр киһи, өһүргэһиҥ, күрүчүөктэһэ охсоруҥ түргэнэ бэрт эбит! – Дьөгүөр бэркиһээн ытыһын охсунан ылла. – Тоҕо тута баайсан бараҕын, доҕоор?

– Оттон кулгуйар диэтиҥ дии, ол тугуҥ тылай?

– Ок-сиэ, бу да киһини көр. Саатар ити өс хоһоонун билбэккин дуу? Аһыырын аһаан, сиирин сиэн баран махтаналларын умнубут дьону итинник этээччилэр, – Дьөгүөр киһитин, сиилээбиттии, супту одуулаан олордо.

Куодайыысап, киһи эрэ буоллар син мух-мах баран, саҥата суох бүк түһэн олорбохтоото. Онтон эмискэ тура эккирээн, аан хоско сулбу хааман тахсан сонун сиирэ-халты кэтээт, таһырдьа тахсан барда.

– Хайаа, доор, киһиҥ атахха биллэрдэ дии. Һэ-һэ-һэ-э, – аан сабыллар тыаһын кытта сэргэ Сэмэн Ыстапаанабыс холкутук күлэн эҥээриттэ.

– Куотан көрдүн. Тугу даҕаны дэҥ истиэхтэрин баҕарбаттар, кэлтэй кинилэр эрэ холуннарар, үөхсэр бырааптаах курдук сананаллар.

– Тыы-ый, оттоон урукку систиэмэҥ сүрүн куоһура оол буоллаҕа дии-и.

– Сөпкө этэҕин. Үөхсүөхтээҕэр, холуннарыахтааҕар эрэ буолуох, тыыннаах муҥун ытатыы, саба баттыыр, өссө репрессиялаан симэлитэр да кырыгар кыйыттыбыт дьон этэ буоллаҕа. Ол кинилэр өйдөбүллэригэр сөп, нуорма. Оттон бэйэлэригэр биир эмэ хатыылаах тылы утары эттэххинэ, үөхсүү аатырар. Дьэ сүрдээх логика буолбат дуо?

– Оттоон хабаххаа тыыннарыы кэмэ этэ буоллаҕаа.

– Оннук-оннук, билигин баҕас тэҥҥэ аахсар инибит, атын кэмҥэ олоробут курдук дии.

– Дьээ билигиин даҕаны сүгүүн бэриммэт дьон буолуохтараа. Ити репрессиялыыр, сиртэн симэлитэр диэн тылларгыын сөбүлүү истибэттэрэ чуолкаай, – Сэмэн Ыстапаанабыс, тэптэрэн биэрэрдии, аргыый сыыйда.

– Сөбүлээбэтиннэр, доҕор. Урут Аммосов, Ойуунускай, Бараахап курдук бастыҥ, үтүө дьоммутун мэҥиэстэн баран, буолар буолуохтааҕын курдук, сталинизмы арбыы, үтүөтүн таһааран, кураанаҕы дойҕохтуу сылдьалларын атыннык туох диэххэ сөбүй?

– Айыкка-а, дьэ ыарыылаахтык ылыныллар тыллары саҥардыыҥ, доор, арах-араах! Иһиттэхтэринэ, иэдээн.

– Мөлүйүөнүнэн буруйа суох дьону сордоон-муҥнаан өлөрбүттэрэ, бастыҥ араҥаны ирдээн туран имири эспиттэрэ ыарыылаах буолбатах үһү дуо?!

Кылгас түгэҥҥэ хайа-хайаларыгар табыгаһа суох тыҥааһыннаах уу чуумпу бүрүүкээтэ. Кинилэр олорон кэлбит олохторо, хас биирдиилэрин тус-туһунан дьылҕалара бу кэлин самныбыт систиэмэ, соҕотох партия сабардаабыт муҥур идеологиятыттан быһаччы тутулуктаммыттара.

Дьөгүөр Бологуурап, хайа инженерэ, үрдүк үөрэхтээх горняк эрээри, талбыт идэтинэн табыллан үлэлээбэтэх, үрдүк дуоһунаска, аакка-суолга, наҕараадаҕа тиксэн арбамматах киһи. Кини, университеты кыһыл дипломунан бүтэрбит, билии-көрүү өттүнэн биир бастыҥ специалист, үрдүккэ дабайыахтаах, улахан салайааччы буолуохтаах киһинэн ааҕыллара олоххо кыайан киирбэтэҕэ үгүстэри соһуппута, дьиктиргэппитэ. Идэтинэн син сүүрбэччэ сыл үлэлээбитэ эрээри, көннөрү прораб, хайа маастарын дуоһунаһыттан үрдээбэтэҕэ. Ол сүрүн биричиинэтинэн партията суоҕа буолбута. Сааһын тухары наар тыаҕа-хонууга оробуочайдары кытта бииргэ хара үлэ ыараханыгар сылдьан, киин бөһүөлэккэ, хонтуораҕа сыл баһыгар-атаҕар ахсааннаахтык көстөрө. Дьиэҕэ-уокка, кэргэттэригэр даҕаны күһүн-саас эрэ бэрт кылгас кэмҥэ көстөн ааһара. Партияҕа эрдэ киирэр кыах баара, аармыйаҕа сырыттаҕына, устудьуоннуур да кэмигэр тыл көтөҕөр түгэннэрэ бааллар этэ. Ону бэйэтэ уһатан-кэҥэтэн хаалларан иһэрэ. Тоҕо эбитэ буолла, кини эдэр сааһыттан олус хомуньуус буола сатыыр, былааска тарбачыһар карьерист дьону иһигэр киллэрбэт, ахсарбат буолара. «Оо, дьэ партиялаах, коммунист бэрдэ үһү ээ», – диэн өрө-сала көтөр өрүкүнэһээччилэри көрө-көрө, ордук санааһын имэҥэр ылларбыт дьонтон атыннык санаабат этэ. Ону баара, олох-дьаһах, үлэ-хамнас быһыытыгар-майгытыгар даҕаны көстөрүнэн, төһө даҕаны чиэһинэй, үчүгэй үлэһит буолларгын, партията суох буоллуҥ да, үтүөҕэ тиксибэт, үрдүккэ өнүйбэт аналланарга суруллубатах сокуон баара. Дьон туруору сүрүннээх, мас көнө өттүлэриттэн уратылара, ону бэркэ билэр буолан, партия халыҥ кэккэтигэр харыыта суох халҕаһалыы анньан киирбиттэрэ. Арай Дьөгүөр эрэ үөлээннээхтэриттэн хаалан хаалбыта. Күннээҕи олох, үлэ-хамнас туһунан кылгас ыстатыйалары, фельетоннары олохтоох хаһыакка суруйан муунтуйбут санаатын сайҕанара. Сыыйа республика хаһыаттарыгар, киин сурунаалларга тиийэ критическэй ис хоһоонноох, олох проблемаларыгар аналлаах публицистическай ыстатыйалара бэчээттэнэр буолан барбыттара. Кэлин кэргэнэ Саха госуниверситетын медицинскэй факультетыгар үөрэнэ барарынан сибээстээн, Дьокуускайга көспүттэрэ. Лена үөрэҕин бүтэриэр диэри сэттэ сыл устата тематическай экспедицияҕа техника-экономика салаатын партиятыгар инженеринэн үлэлээбитэ. Бу сылларга суруналыыстыкаҕа сыстан, «Кыым» хаһыакка штаты таһынан корреспондент быһыытынан промышленность тиэмэтигэр сыһыаннаах араас иһитиннэриилэрэ, ыстатыйалара сотору-сотору тахсаллара. Кэргэнэ үөрэҕин бүтэрэн, хоту дойдуга бырааһынан ананан аны Эдьигээнниир буолбуттара. Бу дойдуга кэлэн үлэттэн уурайар сааһыгар диэри олохтоох хаһыакка корреспонденнаабыта. Кэргэнинээн иккиэн пиэнсийэҕэ тахсан баран Дьокуускайга төннөн олохсуйбуттара. Онтон уларыта тутуу кэмигэр тыа сиригэр уларыйыы-тэлэрийии, кредит биэрии, чааһынай бас билии көрүҥэ киириитин, былыргы НЭП саҕанааҕы курдук табыгастаах кэм эргиллибитин бэйэтэ тыаттан төрүттээх киһи буолан кэрэхсии, эҕэрдэлии көрсүбүтэ. Сотору тоҕоостоох түгэн тосхойбутунан туһанан, аны бэйэлэрэ тыаҕа тахсан, сүөһү-ас тэринэн, дьиҥнээх сахалыы олоххо көспүттэрэ.

Киниэхэ холоотоххо, Сэмэн Ыстапаанабыһыҥ, хомуньуус бэрдэ буолан, кинитээҕэр быдан тахсыылаахтык үлэлээбит киһи. Продснаб тойоно, партбюро сэкирэтээрэ, Дьокуускайга тиийэн республика Госснабыгар тиийэ салайсыбыт киһи буоллаҕа. Өйдөөҕүн өйдөөх хата урукку систиэмэ эстэрин, партийнай идеология мөлтүүрүн саҕана партиятыттан аккаастанан, билиэтин остуолга ууран биэрбит сурахтааҕа. Дьөгүөр, ону өйдөөн, киһититтэн чуолкайдаһыах санаата киирдэ.

– Арба даҕаны, Сэмээн, эйигин партийнай билиэтин бэйэтэ остуолга ууран биэрбит үһү диэни истибиттээҕим ээ. Ол кырдьык дуо?

– Ээ, кирдиик буолумунаа, – Сэмэн төтөлө суох унаарытта.

– Ол тутатыгар чэпчэкитэ суох дьыала буолуохтаах ээ. Туох санааттан оннукка соруммуккунуй?

– Ээ, бэйэбиттэн бэйэм кэлэйээн. Сыллааҕы отчуот, квартаал аайы сымыйа сыыппараа, припиискэ бөҕөтөө. Надайыаллаан, тулуурбуттан ааһан ыксаан олордохпунаа, хата тоҕоостоох кэм бэйэтэ кэлбитээ.

– Дьэ ханныгын да иһин интиҥ хорсун санааттан тахсар. Онно санамматах дьонуҥ билигин, партия дьиҥнээх патриоттара кинилэр буолан, эһигинниктэри таҥнарыахсыттарынан ааҕаллар ээ.

– Ээ, һэ-һэ, эһэни көрөн баран суолун ирдээбиккэ дылы, сүтэрэрин сүтэрээн, эстэрин эстээн баран биһигинниктэринэн кыһыыларын-абаларын таһааран эрдэхтэрээ, – Сэмэн, кэлэйбиттии, эҕэлээхтик унаарытта.