Ол Түргэн Күөлүгэр икки ыал олорбуттар. Онно сайылык дьиэттэн салгыы хаҥас диэки өттүгэр моойтурук ампаар ², үп ампаара, баара үһү. Дьэ, онно туох ааттаах кини кэтэр таҥаһа, быата-туһаҕа барыта баар. Көнтөһө эҥинэ, тэһиинэ. Тэһиинэ, кыл буоллаҕына, эриэн буолар. Үс ынах быатын холбоон тиктэххинэ, дьэрэкээн ойуу буолан таххар. Баһын быата алтан тимэх курдук ойуулаах буолар. Чугас-чугас лаһыгыраччы тигэн кэбиһэллэр. Дьэ, ол ампаар иһигэр баар атыыр быатын-туһаҕын тыытыа суохтааххын. Тыыттыҥ да, ыалдьаҕын. Ону дэлби ыйаан-ыйаан кэбиһэллэр.

Атыырдара мэнэрийдэҕинэ, уокка-күөскэ ас биэрэллэрэ үһү. Ону оҕонньор аанньа кэпсээбэт этэ.

Ону Дьаакыбылап Сүөдэр Ыстапаанабыс диэн уол баһын быатын, үүнүн ылан оонньообут. Онтон өйүнэн ыалдьан, буккуллан хаалар. Саҥкычах Үрэҕэр Таҥнары Кэрэх диэн тумул баар, сирин аата Бөтүҥ Быыһа. Онно улахан тиит баар. Онно тахсан кэҕэлээн, суордаан, иирэн барбыт. Букатын бокуойа суох. Онно балай да өр иирбит быһыылаах. Онно бииргэ төрөөбүт эдьиийэ олорор. Маайа диэн. Онно олорон иирбит. Иирбит киһи кэргэннээх. Ол аҕата – ойуун. Сааба Ойуун диэн. Ол оҕонньор кэлэн, биир түүн тура кыырбыт. Ытык атыыр баһын быатынан оонньообутун истибэтэх буоллаҕа. Ону: «Онон ооннообуккун», – диэн көрүүлэммит. Онтон өр буолбатах, киһилэрэ үтүөрэн хаалбыт. Кынна оҕонньор кыыран, алҕаан кэбиспит.

Чэ, итинэн түмүктэнэр. Мин өйдүүрбүнэн. Киһи куттанар гына кэпсииллэр этэ.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Бастыҥ түннүк – дьиэ уҥа диэки өттө. Бастыҥ түннүк анныгар оҕону утуппаттар.

 ² Моойтурук ампаар – хабарҕалаан баран, олорпут ампаардара. Былыргы ампаар. Ньэмиэскэй муннуктаах буоллаҕына, ньуучча дьиэтэ дэнэр. Моойтурук ампаар билигин да, өт уота сиэбэтэх буоллаҕына, сайылыктарга баар. Сорохтор уот кынан эҥин. Айыыргыыр киһи тыыппат. Былыргы өтөхтөн киһи куттанар. Иччитэ быстыбыт өтөх иччилээх, абааһылаах диэн буолар. Оннооҕор тахсан, өт уотун умуруорар ааттаах. Иччитэ тахсан.

Ойуун илгистэр бөҕө. Ойуун курдук кыырар, кыырдаҕа дии. Икки өттүнэн куоҕаҥныы олорор. Икки илин атаҕынан илиитин таһынар. Туйаҕынан охсуолуур. Сүрдээх тыастаах буолар диэн кэпсииллэр этэ. Мин кыыра олорорун көрбөтөҕүм. Сиэлэ, кутуруга хаһан да кыргыллыбатах, таах соһулла сылдьар. Ол гынан баран, кутуруга наһаа соһулла сылдьар буолбатах. Оттон сиэлэ уһун, сиргэ тиийэр, аһаатаҕына тиийэр. Көҕүлэ буоллаҕына сирэйин саба түһэ сылдьар. Олоччу. Сиэл быыһынан көрөр. Оҕо сылдьан көрөн бөҕө. Куттана-куттана. Харахпыт киниттэн арахпат буоллаҕа.

Манна өкөр тиити миинэн барар удаҕан баара үһү. Балтараа сүүсчэкэ сыл анараа өттүгэр баар эмээххин. Ол илэ киһи эбит. Олоччу даҕаны. Аатын куттанан ааттаабаппын. Ол гынан баран, ааттыым: Кыйытыыр удаҕан диэн.

Маачаха эһэм кэпсиир этэ. Кыйытыыр удаҕан ойууттары кытта күрсэ барарыгар, талаҕы эриэннээн кымньыы гынан, өкөр тиити мииньэн, дьэ, айанныыр. Барарыгар икки киһини бэлэмниир. Бөҕөс дьону уонна уус балтатын бэлэмнэтэр. Ол дьон балталаах буолуохтаахтар. Ити чуурка курдук баҕайы баар дии. Баран-баран, үс хонон, сэттэ хонон, тоҕус хонон кэлэр. Ол кэллэҕинэ, балтаһыттар, дьэ, үлэлээн бараллар. Иккиэн тэҥҥэ үлэлииллэр, биллиргэтэллэр. Биирдэрэ хара быарга охсор, биирдэрэ көхсүн хараҕар охсор. Дьэ, оччоҕо эмээххиннэрэ өҕүйэн, хотуолаан барар. Дьэ, онно таххар удаҕан дьахтар төбөтүн уҥуоҕа, ойуун төбөтүн уҥуоҕа. Онон бүтэр. Оҕонньоро таххан, уҥуох тутар. Тыаҕа. Сороҕун таах бырахтарар. Куобах уоһугар. Сороҕун: «Оҥхотон баран, көмөн кэбис. Төрүт-уус киһи этэ», – диир. Итинэн интикэтэ бүтэр.

Ити быраан турар буолбат дуо? Ат Хайата диэн. Ити үрдүгэр ахсынньы биэһигэр, тохсунньу биэһигэр таххан, үс хонон төрөөн киирэр. Торбос чурумчу сыалыйалаах. Оҕото балык эҥин, ол-бу буолар үһү. Сордоҥ балык.

Оҕонньоро биирдэ эмээххинин кырбаары гыммыт. «Сүптүр, төрүүгүн-төрүүгүн да, туох гынаҕын? Оҕоҕун аҕал», – диэбит. «Чэ, оччоҕо сассын таххаар. Ат Хайатыгар таххыахпыт», – диэбит.

Иккиэн таххыбыттар. Оҕонньор охтубут мас өкөйөн, эндэйэн турарыгар, тойомсуйан, олорунан кэбиспит. Дьэ, эмээххин баран кэлбит уонна оҕонньоругар: «Оҕоҥ бу баар. Чэ, илдьэ киир», – диэбит. Ньилбэгэр туора быраҕан биэрбит биир сордоҥу. Оҕонньор ыксаабыт, куттаммыт: «Бу баҕайыны киэр гын», – диэбит. Онтон ыла оҕо көрдөөбөт буолаахтаабыт. Онон бүппүт, чэ.

Харитина Семеновна Яковлева-Көрөөхтөөбүт. Мэҥэ улууһа, Үөһээ Моорук нэһилиэгэ (билигин Амма улууһа, Сатаҕай нэһилиэгэ). 1989 с. кэпсэппитим, «62-бин туоларым ити курдук хаалла. Алтынньыга, 16-гар туолабын», – диэбитэ.

АРҔАА ӨТТҮНЭН ААННААБЫТТАРА

Биһиэннэрэ, Баачымалар, дьиэни даҕаны, хотону даҕаны уонна олбуору, тиэргэни хаһан да арҕаа өттүнэн ааннаабаттар. Аньыы. Тоҕо диэтэххэ, ойууттар, удаҕаттар сылдьар сырыыларын, суолларын ааныгар ыччатыҥ кэскилин, кинилэр дьылҕаларын сэмсэ ууран биэриэ суохтааххын, бүтэй бэлэх биэриэ суохтааххын. «Арҕаа өттүнэн ааннаах дьон эстэр дьылҕалаахтар», – дииллэр. Куһаҕан тыыннар сылдьар ыырдара. Бэл диэтэр арҕаа өттүнэн түннүктээбэт этилэр. Куһаҕан тыын, ыччат дьылҕатын курдары көрөн, быһа этэр диэн.

Гаврил Константинович Шадрин (1933). Булуҥ улууһа, Хара

Уулаах. 1982 с. суруйбутум.

Тиксии диэн ити мин аҕам уонна эһэлэрим кэпсээннэринэн истэр этим. Бу Тиксии диэн сиргэ балыгы элбэхтик өлөрөр этибит. Көһөн киирэн. Тууччах, муксуун балыгы атырдьах ыйын ортотун диэки. Тиксэр кэмигэр. Балык бултуу киирэллэр тыаттан. Таастан эбэтэр. Ити балыктар күн бүгүнүгэр диэри ити бириэмэҕэ биэрэккэ тиксэр кэмнэрэ. Ол иһин тиксиилии киирэллэр. Биһиэхэ манна ити балыктар эмиэ атырдьах ыйын ортотугар сысталлар. Ону биһиги эмиэ тиксиилиибит. Эбэтэр балыктыыбыт, бултуубут.

Лэгэнтэй Борокуоппайабыс Күөрээкин-Сэкэннэй (1918). Булуҥ улууһа, Түмэти. Хаҥалас ууһа. 2002 с. суруйбутум.

Соппуруонап Остоолбото. Биһиги Алампа Майааҕа диэн ааттааччыбыт. Сорохтор Соппуруонап Майааҕа дииллэр. Оҕолор, кыралар. Билигин. Быһаҕынан быһан суруйталаабыттар. Муохтар үүнүтэлээбиттэр. Хаартыскаҕа да сатаан түһүө суох. Бастакы туруоралларыгар ЯЦИК чилиэнэ Слепцов Н. В. диэн баар эбит. Аата саамай үөһэ баар этэ. Соппуруонап гиэнэ баар этэ. Ол майаакка Өксөкүлээх Өлөксөй аата баар этэ диибин. Новгородов алпабиитынан суруллубут.

Туруорбут дьон олохтоохтор. Мэҥэ Хаҥаластан, Уус Алдантан кэлэн олохсуйбут дьон. Охулуокап Сомсоон, Поппуоп Мэхээлэ, Перевалов Лэгэнтэй, Ыскырбыыкын Сэмэн. Сэниэлээх, кэпсэтэр, барар-кэлэр дьон. Кэлин мээнэ суруйар буолбуттар. Онно кыттыбатах дьону. Өссө Сахаарап Лэпсэй Кууһумуус. ЯЦИК чилиэнэ, үөрэҕэ суох оҕонньор. Кэнники эһэтэ Тордуйа аатынан, араспаанньатын уларытан, Тордуин диэнинэн өлбүтэ. Поппуоп Мэхээлэни Миһирийээн диэччилэр. Суон уонна иһиттэн саҥата ньиргийэн тахсар саҥалаах. Гражданскай сэрии саҕана бу диэки бандьыыттаабыт, өссө хамандьыыр буола сылдьыбыт. Итиэннэ өссө туруорууга Таспайар диэн баар этэ. Уус оҕонньор. Суоруутун эҥин ол оҕонньор суоран туруорбута буолуо. Уонна убайдыы-бырааттыы Татаарынаптар диэннэр бааллар. Өрүс уҥуоргу өттө да буоллар, тахсыбыттара буолуо. Оннук сурахха. Онтон маппатах буолуохтаахтар. Уйбаан уонна Бүөтүр. Туруорсубут буолуохтаахтар. Ааттара суох быһыылаах этэ.

Саамайдары киһини сиир дьоннор үһү диэччилэр. Олорго мин ийэм улахан убайын быраата, аата Бэрт Маалыҥкай, тиийэ сылдьыбыт диэн баар. Бэйэтэ ааттаах булчут, ааттаах ытааччы үһү. Уон кыылы көрдөҕүнэ, тоҕуһу өлөрөн баран тохтуур эбит. Биирин өлөрбөт үһү. Биирин хайаан да хаалларар үһү.

Бултуу сылдьан, уччуйан баран хаалбыт. Дьонун суолун суоллаан барбыт. Ол баран, атын дьоҥҥо тиийбит. Саамайдарга диэн буолуо дэнэр. Ураһаҕа. Аһатан, күндүлээн. Дьиэлэрин түгэҕинэн кииртэлээбиттэр. Кэлин. Быһахтарын эҥин сытыыланаллар эбит. Таһырдьа сылдьан, бэйэлэрин тылларынан кэпсэтэллэр үһү. Туспа. Онтон дьаарханан, хайдах эрэ куотардыы сананан, олорор сиринэн ураһа түгэҕэ аһыллыбытынан тахсан, табатыгар тиийбит. Оҕунан ытыалаабыттар да, таппатахтар. Сүүрэринэн үчүгэй. Ол иһин Бэрт Маалыҥкай диэн аатырбыт. Уучаҕын миинэн баран, ытыалаан, хас да киһини өлөрбүт уонна куоппут. «Сирэйдэригэр ойуулаах этэ», – диэбит. Тигиилээх.