Дмитрий Семенович Лонгинов (1909). Боотуруускай улуус, Дьоҥку нэһилиэгэ (билигин Абаҕа). Булгунньахтаах аҕатын ууһа, Дааҕый ийэтин ууһа. 1983 с. суруйан биэрбитэ.

Амма арҕаа эҥэрэ. 200-чэкэ сыллааҕыта татаардар олоро сылдьан, уорбут аттарын баһын уҥуоҕун мунньубуттарын көрөн баран, Саҥарбат Сааба, Боотуруускай улууһун кандидат кулубата, Ат Бастаах диэбит.

Бу хайаны Моччохоччу диэн кэрэ дьүһүннээх, сүрдээх быһый кыыс дьахтар аатынан ааттаабыттар. Ол дьахтар ити хайаны таптаан, арахпакка оонньуу, өрө-таҥнары сүүрэрэ, ыллыыра-туойара үһү. Ол иһин ааттаабыттар.

Былыр биир булчут эмээхсин сааскы тоҥокко тайаҕы эккирэтэн киирбит. Амма уҥуоргу өттүгэр куугунатан тахсан, бүдүрүйбүт уонна: «Оҕом тобукпар үөскээн бүдүрүйдэҕим», – диэбитэ үһү.

Дьаҕадьыма – Соморсун хайата. Ол былыргы дьон оҕустарын туйаҕа тааһыран турар диэн. Олоҥхотооҕор бөдөҥ туйахтаах сүөһү баарын туһунан номох.

Харама. Амма сүнньүгэр баар бары хайалартан барыларыттан бастыҥнара, маанылара, кэрэлэрэ, сүдүлэрэ диэххэ сөптөөх. Таас сууллардаах, кэрэ көстүүлээх хайа. Олохтоохтор бу хайаны Мааны Хотун Хайа дииллэрэ үһү.

Уола Уол Хайа – кини уҥа өттүгэр көстүүлээх сиргэ турар.

Кийиитэ Кийиит Хайа – Дириҥ Аппа иһигэр саһан олорор килбик көстүүлээх кэрэ хайа.

Үс Бэһэллэр: Улахан Бэһэл, Орто Бэһэл, Кыччыгый Бэһэл – кырдьаҕас эмээхситтэр. Орто Бэһэл ырааҕы көрөр улуу хотуннара үһү. Бу Бэһэллэр – улуу хотуттар. Хоту диэки хайыһан, халгыыдалары көрө-истэ, саастарын тухары салгыбакка олордохторо. Бу хотуттар ойуун, удаҕан алгыһыгар ураты миэстэни ылаллара.

Бу эмиэ таас хайа. Былыргылар ойуун, удаҕан алгыһыгар ити хайаны Нэрилиир Нэс Үтүгэн түгэҕиттэн Нүкэн Бараан Угуһа, быган туран, Орто Дойдуну көрө турдаҕа диэн өйдүүллэр үһү. Ити хайаларын. Сүрдээҕин дьиксинэр хайалара. Абааһы угуһа быган турар диэн.

Бу Амма илин өттүгэр, Бөтүҥ нэһилиэгэр, баар хайа. Былыр кыргыс үйэтин саҕана Бөрө Бөтүҥнэргэ Уорай диэн улахан бухатыыр буолар чинчилээх наһаа бөдөҥ оҕо үөскээбит. Оҕону наахаралар, эккирэтэн аҕалан, ити хайа анныгар баар күөлгэ өлөрбүттэрэ үһү. Ол иһин Уорай уол тыыннааҕар таптаан оонньуур хайатын Уорай диэн ааттаабыттар.

Тоҕус Ыт Сотото Торуоскалаах Торокоой оҕонньор диэн Бойуот Хочотугар, Дааҕый ийэтин ууһугар олорон ааспыт. Үйэтин моҥоон өлбүт быһыылаах. Дьиҥнээх ыт сотото торуоска буолбатах. Торуоската. Удьурҕайынан, муоһунан, таба, сүөһү, кыыл муоһун салҕаталаан тайах оҥостон илдьэ сылдьыбыт. Ону, дьон ыйыттаҕына, бэйэтэ: «Тоҕус ыт сотото торуоскалаахпын», – диир эбит.

Бу алааска Мотоҕоһун диэн эмээхсин олорбута. Ол эмээхсин уола, үөрэҕэ суох эрээри, наһаа өйдөөх киһи үөскүү сылдьыбыттаах. Санкт-Петербург куоракка диэри сиэрдийэ маһынан, хас маһы кэккэлэтэн, муоста оҥоһуллуохтааҕын суоттаан, Боотуруускай улууска сөхтөрбүтэ үһү. Ону ааһан, этэрбэс тигэр суон иннэнэн кэккэлэттэххэ, төһө иннэ тук буоларын суоттуурга соруммут. Ол киһи Мотоҕоһун уола Ньукулай Гончоров диэн биллэрэ. Өйүнэн, тылынан наһаа сураҕырбыта.

100-чэкэ сыллааҕыта бу сир күөл эбитэ үһү. Биир кыһын күөл мууһа хайыта ыстанан күөрэлэммит. Ол сыл күөл, оҥоччу уолан, алаас буолбут. Үҥкүр мууһа алдьанарыгар Хаҥха уола Уоһук диэн киһи киэһэлик от тиэйэн ааһан истэҕинэ, күөл түгэҕиттэн ынырык улахан тыас иһиллибит. Киһи угуһа наһаа куттанан, нэһиилэ кытыыны булуутугар күөл ортотуттан кэбиһиилээх от саҕа хара тахсыбытын көрдүм диэн кэпсээбит. Бэрт өргө диэри: «Нэрилиир Нэс Үтүгэн түгэҕиттэн уу угуһа, муоһунан хайа солоон, Орто дойдуну быган көрдөҕө», – диэн бас-көс дьон уонна ойууннар быһаараллара үһү. Ол ийэ ууһа Дьячковскайдар быстыахтарын иһин көһүннэҕэ дииллэрэ. Дьон бэрт өр кэмҥэ Үҥкүрү, алаас буолбутун да кэннэ, абааһы аллараа дойдуттан тахсар аартыгынан сыаналыыллара. Билигин үрдүк сыырдаах кыараҕас алаас, кыра көлүйэ күөллээх.

1922 сыл ахсынньы 29 күнүгэр Данил Заборовскай диэн Абаҕа үөрэхтээх комсомолун Коробейников В. К. баандата ытан өлөрбүт. Бу оҕону, өлбүтүн да кэннэ өһөөн, Абааһы Аартыгар көмпүттэрэ.

Кымыс иһитин аатынан. Былыр манна Ымыйа диэн хотун олорбута үһү. Абаҕалар төрүттэрэ.

Булгунньахтаах аҕатын ууһугар, Саһыл Сыһыы учаастагар улахан баай суоҕа. Онно-манна тиийбит-түгэммит сытыы дьон бааллара биллэр. Кэкэ Дьабыл, Дьэргэстэй, Табылы диэннэр түҥ былыр бааллара үһү. Онтон нуучча кэлбитин кэннэ Чуомунай Дьөгүөр Маҥнайгы Камчаткатааҕы экспедицияҕа бэдэрээттэһэн, 100 атынан көтөхпүт. Экспедиция начальнига «Темный Егор» диэн сурунаалыгар киллэрбит этэ. Ити киһи Аммосов Егор диэн эбитэ үһү. Булгунньахтаахха 40 сэргэни туруорбутуттан 19 ордубутун биһиги 1920 сылларга ааҕарбыт.

Советскай былаас сылларыгар Саһыл Сыһыыга И. Я. Строд этэрээтин Мөөкөөнөп Ньукулай, Чуомунай Дьөгүөр ытыта (хоһун хос сиэнэ) булларан, өстөөх тоһууруттан мүччү түһэрэн, сыаната биллибэт сүдү үтүөнү оҥорбута биллэр.

Мэҥэ улууһугар, Алтан нэһилиэгэр Макаараптар диэн төрүт уус дьон олорбуттар. Оччут ойуун уола, Ньоҕорулла ойуун сиэнэ Өлүөс Макаарап диэн ойуун киһи ыраахтааҕы былааһын саҕана аарайа кырдьан өлбүтэ үһү. Ол киһи кыһын, арыт сайын Дьокуускай куоракка киирэн, олохтоох сахаларга уонна сахатыйбыт нууччаларга сахалыы ыарыылары дьалбыйан ойууннуур идэлээҕэ үһү. Үксүгэр иирэн ыарыы, босхоҥ буолуу, уҥар ыарыы ойуун кыыран абырыыр ыарыылара эбиттэр.

Кырдьар сааһыгар, өлөр үйэтигэр Дьокуускайга киирэн биир баай ыалга кыыраары холуочуйан олордоҕуна, эдэр дьахтар киирэн: «Мэҥэ кырдьаҕаһа киирбиккин. Кытаҕыҥ уһугар олорон аһыыһыкпыт-сииһикпит дии», – диэн оонньуу-күлүү курдук эппит. Онуоха холуочуйбут оҕонньор: «Эдэрим буоллар, аһатыам, күндүлүөм, көрүлүөм этэ», – диэн дьахтары өһүргэтэр кына, аанньа ахтыбаттык саҥарбыт-иҥэрбит. Онуоха ол дьахтар тахсарыгар: «Уһаатахпына, тоҕус хонугунан дьиэҕэр-уоккар тиийиэҕим. Дьэ онно көрүлүөхпүт, кэтэһээр», – диэн баран, тахсан баран хаалбыт.

Дьахтар таххыбытын кэннэ дьиэлээхтэр: «Кырдьаҕас, алҕаһаатыҥ. Ыҥыран көрдөһүөххэ. Ити аатыран эрэр Алыһардаах удаҕан», – диэн эппиттэр. Ону оҕонньор ылымматах. Дөксө эбии, киэбирэ быһыылаан: «Атаҕын үрдүгэр ииктиир атах сыгынньах кыыс оҕоттон көрдөһүөм дуо?» – диэн буолумматах. Ол эрээри кини санаатыттан арахпатах бу дьахтар. Сотору дойдутугар төннүбүт. Өр-өтөр буолбатах. Тоҕус хонуга эбитэ дуу. Арҕаа диэкиттэн этиҥнээх най хара былыт тахсан кэлбит. Этиҥ этэн, чаҕылҕан чаҕылыйан, тыаллаах, силлиэлээх самыыр түһэн барбыт. Ону утары Өлүөс Макаарап, кыырар таҥаһын кэтэн, кэргэттэрэ төһө да буойбуттарын иһин, силлиэни, тыалы утары күрүлүүр күнүс утары кыыран тиҥийэ турбут. Ол тыал ааһа турбут. Оҕонньор дьиэтигэр киирэн сыппыт. Ыарытыйа быһыытыйбыт уонна эппит: «Алыһардаах удаҕан ийэ кыыла тыҥырахтаах көтөр эбит», – диэн. «Мин ийэ кыылым, күөх эбириэн оҕус, кыайан утарсыбакка, куота турда. Ону ханна тиийэн ситэн сиирэ буолла?» – диэбит.

Ити кэмҥэ Аммаҕа, Соморсун нэһилиэгэр, Мээндиги чараҥар нэһилиэк мунньаҕа буола турар эбит. Онно арҕаа диэкиттэн Хонору үрэҕи таҥнары силлиэлээх, этиҥнээх ардах тиҥинээн кэлбит, мунньах дьонун үрэйбит. Онно саас ортолоох Чөппүүк уола Мэхээлэ диэн ойуун, икки илиитин тыҥыраҕын кумуччу тутан баран, эрбэһин быыһыгар умса түһэн сыппыт. Ардах ааспытын кэннэ туран эппитэ үһү: «Өлүөс Макаарап ийэ кыылын, күөх эбириэн оҕуһу, улахан тыҥырахтаах кыыл, үрдүгэр олорон иһэн, тоҥсуйа иһэр. Сиир буолбут, быһыыта. Быһа кымньыылаан, быһа хабан ааһыахтара диэн ити сыттым».