Этиллибитин курдук, ити сиргэ кэлбит. Кэлэн баран, дьиэ туттан олорбут. Онно өтөх омооно баар. Олохсуйар сирин бэйэтэ көрдөөбүт. Көрдөөн, бу Бөтүҥ дэриэбинэтин олоҕор, төгүрүйэ бултуур сирдээх, күөллээх диэн, үчүгэй дойду диэн, манна олохсуйбут.

Биир уола сыылба, бытаан баҕайы үһү. Ол уол Иэһэр диэн ааттааҕа үһү. Ол иһин бу Иэһэрдээх диэн көлүйэ баар. Ол кини аатынан ааттаммыта буолуохтаах. Онно өтөх омооно баар. Ойбоннотор көлүйэ.

Иккис уола Чэҥээркэ диэн. Ити Торуой Чочуга Балаҕаннаах диэн сиргэ олорбут. Кини сиэннэрэ, аймахтара Орулуос диэн, Күүлэй диэн киһи. Дьон сэрэйэринэн, Күүлэй диэн күүлэҕэ төрөөбүтүнэн буолта буолуо.

Биир уола бу Дьаамҥа Дайыла оҕонньор төрдө. Дайыла – мин хос эһэм. Ол уол аатын билбэтим.

Төрдүс уол бу Бөтүҥҥэ хаалбыт. Тоноҕос ууһун төрдө буолуохтаах. Ол кэнниттэн элбэхтэр. Элбэх баҕайы ыччаттаах. Тугуйук диэн, Дордуун, Бөрчөс…

Соҕуруу барбыт Дайыла ууһуттан баһаан элбэх оҕо төрөөбүт. Лэһээтэ ууһа, Тэлэбис ууһа диэн. Буоспаҕа өлбүттэр элбэх киһи, сэттэ дьиэ ыал. Буоспа кэлэ һылдьыбыт.

Элбэх оҕо төрөөбүтүнэн Бөтүҥ оҕонньор кэриэс эппит: «Бу мин киниитим Улахан Боруулаах соҕуруу өттүгэр көмүллэ сытар. Онно бу мин элбэх ааты ааттаппыт киниитим таһыгар көмөөрүҥ», – диэбит.

Иккиһинэн. Дьөгүөр Тумуһаҕар көмүллэ сытар дииллэр. Бу манна Арҕаа Күөлгэ – Чиҥнээни диэн. Ханна көмүллэ сытара биллибэт. Улахан Боруулаах соҕуруу өттүгэр ала бэлиэ уҥуох баар. Кус түөһүн курдук.

Онон бу Бөтүҥ дэриэбинэтэ киһи аатынан ааттанан турар.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Орҕоот – үрдүк, томтор сир.

 ² Оҕуруос – дьоҕус соҕус, ортокуйа күөл. Улахан да буолбатах, кыра да буолбатах.

Былатыан Баһылайабыс Уйбаныап-Чыычаах (1935). Бүлүү, Тааһаҕар нэһилиэгэ. 1999 с. суруйбутум.

Былыр Луоҕа Боотур диэн киһи, Тыгынтан күрээн иһэн, онтон быстан хаалан, бу нэһилиэккэ олохсуйбута үһү. Ол иһэн, Арыылаах бэтэрээ өттүгэр улахан алаас баар, Хомустаах диэн, ол күөлүнэн тоҥус сирэ эбит. Тоҥустар олоортор. Луоҕа Боотур кэлиэр диэри. Оччотооҕу Арыылаах дуоланнаан турар ¹ улахан күөл эбитэ үһү.

Ити күөл соҕуруу өттүгэр Чыыбы хайата диэн үрдэл баар. Ити күөлтэн көс кэриҥэ ыраах бэскэ турар. Луоҕа Боотур онно кэлэн көрбүтэ, туос тыылаах киһи тыыраахы курдук үһү. Тоҥустар барыта. Ыалдьыттаабыттар. Онуоха Луоҕа Боотур дьонугар эппит: «Мин хайдах хамнанабын да, ол курдук хамнанаарыҥ. Айаннаан, сылайан иһэр дьоммут».

Онтон Арыылаахха кэлбиттэрэ, киһи аҕыйах эбит, ураһа диэн элбэх эбит. Дьэ, били баар дьоннор тиит хатырыгынан остуол бөҕөнү тарпыттар уонна онно хаппыт балык бөҕөнү туруорбуттар. Ыалдьыттарыгар. Уонна туос тордуйаҕа балык сыата бөҕөнү туруорбуттар. Балыктарын быыһын аайы. Хас биирдии киһи аайы мас биилкэни туттарбыттар, балыгы хоргуҥҥа булкуйан сииргэ анаан.

Онно Луоҕа Боотур мас биилкэни, хомуйан ылан, ууран кэбиспит. Уонна хаппыт балыгы били хоргуҥҥа булкуйан сиэн барбыттар.

Дьэ, онуоха ойууртан ох тутуурдаах тоҥус бөҕө киирэн кэлбит.

Ол түөрүйэтэ буоллаҕына, балык сыатын биилкэнэн сиэбиттэрэ буоллар – ытыалаан барыах эбиттэр. Ону буоллаҕына балык сыатын илиитинэн сиэбит киһи ох кирсин кыайан туппат буолар эбит. Ол аата сэриилэһэр санаата суох диэн. Ол иһин тоҥустар ойууртан киирбиттэр. Эйэлээх дьон кэлтэр диэн.

Ол дьоннортон икки киһи быстан, бу дойдуга хаалбыт. Убайдыы бырааттыы. Биирдэһэ Тааһаҕар диэн ойуун эбит. Биирдэһэ Бахсы Боотур диэн улахан күүстээх уонна баай киһи эбит. Ити дьон баһылыктааннар, манна хас да киһи хаалбыт. Онтон тэнийэн-ууһаан, тоҥустар үтүрүллэн, өрүс уҥуор хоту диэкки баран биэрбиттэр.

Ити Бахсы Боотур сүрдээх дохсун, баттыгастаах баҕайы киһи эбит. Аҕатын ууһа элбээбитин кэннэ, биир аҕа ууһун Күүлэт диэкки үүртэлээн кэбиспит. Сир биэрбэккэ. Онтон кэлин, быраата Тааһаҕары кытта иирсэннэр, Бахсы Боотур кэлин бэйэтэ эстэн хаалбыт. Ол иһин бу нэһилиэк Тааһаҕар аатын сүгэн хаалбыт. Ол ойун тэнийбитинэн сибээстээн.

Онтон кэлин киһи ньуучча аатын ылбытын, сурук-бичик үөскээбитин кэннэ ол үүрүллүбүт аҕа ууһуттан, Күүлэттэн, үс бырааттыы төттөрү дойдуларыгар киирбиттэр. Онтон ол бырааттыылар улахан убайдарын аата Баатаҕай диэн эбит. Биир бырааттара Аччыгый Киһи диэн баар эбит. Биирдэрин аатын умнан кэбиспиппин. Баатаҕай диэн киһиттэн Хаппытыан диэн кулуба буолар киһи төрөөбүт. Ол буор дьадаҥы киһиттэн.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Дуоланнаан турар – тобус-толору уулаах. Хаһан даҕаны түспэтэх уулаах.

Анатолий Степанович Максимов. Горнай, Атамай. 1996 с. кэпсэтэрбэр сааһын ыйыппыппар: «80-муттан чорбойдум. 70-ҥар дылы лоппоччу ааҕан биэрэҕин. Онтон 70-ҥуттан чорбойдоххуна, өстөөх сааһым диэн, чорбойдум диэн сыыппаратын эппэккин. Барыахтарыгар диэри. 80-мар үктэнэ сылдьабын диир. 70 – өстөөх саас диэн. 70-нун аастаҕына, өлөрүгэр да сөп диэн. Айыыһыт айбытын толордо диэн».

Атамайга Бэс Күөлэ диэн сиргэ, Дьаарбаҥ Толоон диэн сиргэ төрөөбүтүм. Сайылыкка.

Атамайга, ити мин үлэлээбит сирбэр, Моонньоҕон ойуун диэн олорбут. Оҕото суох, ойохтоох. Өлөн хаалбыт. Өлүүтэ маннык. Туруору, быыкаан үүтээн курдук сиргэ олорбут. Оҕонньор үс сылы быһа ыалдьыбыт. Оҕонньору араҥастаан кэбиспиттэр. Иккиһин оҥотторбут. Ол иккиһин оҥотторбута сууллаары гыммытын, биһиги оҥотторбуппут. Итиннэ мэнэрийэллэр, манна мэнэрийэллэр. Оҕонньоттор, муста-муста, бу оҕонньору уҥуоҕун, ытык көтөҕөн, саҥалыы сүөһү сиэн, саҥа оҥотторуохха диэн кэпсэтэллэр. Эргэтин уларыттарыахха, саҥаны оҥотторуохха. Саҥа маһы хастаран.

Биһи мунньах оҥордубут. Наар бастаах өттө мустан. Кырдьаҕастар. Нэһилиэк сыантыра икки көс. Онно ыһыах буолуохтаах. Ол ыһыаҕы бэйэбитигэр оҥоруохха диэн матыыптаан. Матыып оҥордубут. Манна ойуунун кими оҥоруохха? Ытык көтөҕөргө ойуун булаллар үһү. Биһиги талкабаанньа буолла. Ол буолууга Обокуумап Бүөтүр диэн кырдьан эрэр, эмэн соҕус оҕонньор баар. Ону буллубут биһиги. Бырайыактаан. Барарыгар хайдах аҕалыахха сөбүй. Уһанар оҕонньор этэ. Нэһилиэги ортотунан хайытан кэлэригэр күөрдүн аҕалыахха диэн буолла. Матыыптанарга. Уһана кэлэр курдук оҥоруохха диэн. Биир аты, Кырбыһааҥкын Мэхэйиил диэни ат холбооммут, сассыарда ыыттыбыт. Күнүнэн тиийэр сирэ. Оҕонньорбут киэһэ тиийбит. Оҕонньор: «Олохтоохтон кэллиҥ дуу?» – диэбит. Бэйэтэ ыйыппыт. «Ол иһин. Били оҕонньор үһүс күнэ буолла ээ. Бөөлүүн көрдүм ээ. Нэк сонноох, куобах бэргэһэлээх оҕонньор киирэн: «Мин уҥуохпун эн бараҥҥын көтөҕөр инигин. Оҕолор оҥорор буоллулар. Сарсыарда барарбар тиийдэҕим дии», – диэбит.

Бүөтүр оҕонньор тиийэн кэллэ. Обокуумап диэн. «Киһигитин-сүөһүгүтүн буллугут дуо?» – диэн ыйытта.

Кэлтэгэйтэн, Күүлэччимэттэн оҕонньоттору аҕаллыбыт. Дьахтар биир да суох. Ким да суох. Барыта уолан киһи буолбатах. 70-наах эҥин оҕонньоттор бааллар. Ону Бүөтүр оҕонньор: Сөп буолуо. Оҕонньор ылыныаҕа. Кырдьаҕаһа туох буолуой», – диэн быһааран кэбиспитэ.

27 киһи буолуохтаах. Үс тоҕус киһи. Оҥорор сирбит таһыгар мунньан кэбиспиппит. Дүлүҥ Отуу диэн сиргэ, биир сиргэ хоннорбуппут. Дьоммутун. Үс биэрэстэ курдук сир – хонор сиртэн лаабыһа.

Эриэн ситии, сиэл биэрэн баран, оҕонньорбут бабыгыраата: «Кыһыл өрөҕөлөөх, кыһыл хатырыктаах, туора мастаах хаҥкыйан эрэр мас баар. Үс сааһыгар киирэр дьэҥкир муостаах тыһаҕас баар. Ону маһы охтороргутугар сүүскэ биэрэн өлөрүҥ», – диир.

Бүөтүр оҕонньор ити аата тылбаастыыр.

Мас оҥорооччу мас оҥорор, чөкчөҥөө оҥорооччу оҥорор. Киһи тэрилин оҥорор курдук, үс күн сылдьабыт. Тыыраахы оҥордубут. Кунаммыт этин сии-сии. Иккис күнүгэр бүтэрдибит. Үһүс күнүгэр биир аты сиибит.

Тый эрдэҕинэ уолаттар сиэлин, кутуругун кырыйа сылдьыбыттара. Ону, мэнэрийэннэр, быспат буолан хаалбыттара. Мэнэриктэр: «Мин бэйэм көлүнэр көлөм, миинэр миҥэм. Тыытымаҥ, сиэлин, кутуругун тыытымаҥ», – диэбит. Ону тыыппат буолан хаалбыттар.