Бу түбэҕэ атын ыал һуоҕа үһү ол кэмҥэ.

«Дойдуттан таххан, өлүкпүн харайдыннар», – диэбит.

Оҕо һыддьан айа тартым. Куобах орохтообутугар. Итиэннэ тиистээх бөрө капкаанын уурдум. Кэллэҕим аайы көрөн барар. Куобах. Иккитэ көрөн бартын кэннэ түһээтим.

Арай биир араҥас үрдүгэр сүөһү баһын, сүгэннэн кэлгийэн баран, уурбуттар. Ону көрөбүн. Түһээн. Ол тэйиччи һоҕус өттүгэр уһун улахан үөл тиит турар эбит. Маны эргийэ 9 көтөр кэккэлээн олорор. Тиити төгүрүччү. Бу хойут һууллубута. Сибилигин биир эмэ баар.

Бу көрдөхпүнэ, хаар маҥан баттахтаах аарыма кырдьаҕас эмээхсин, тайаҕар түөһүнэн өйөнөн олорон, мин диэки көрө биэрдэ: «Бу тоҕойуом, мин һыддьар һирбин тоҕо мэһэйдиигин? Мантыгын эһэттээ. Эспэтэххинэ куһаҕан буолуоҕа», – диэтэ.

Уһукта биэрбитим – түүлүм эбит. Ону аҕабар һити курдук, оруобуна баарынан, кэпсээн биэрдим. Истэн баран, өлө һыста.

«Ханна ол иитэлээн һытаҕын?» – диэтэ.

«Баахыллай Ойууругар», – диэтим.

«Оо, били аарыма Эбэлэрин киэнэ. Ону көрбүккүн. Бүгүн эһэттээн кэл уонна ити һиргэ һылдьыбат буол. Тулатын тэпсибэт да буол. Ити былыргылар ытык дабаппыт бэлиэлэрэ. Чэ, уонна һаҥарыма. Ону-маны үөтэ һылдьыма», – диэбитэ аҕам.

Таисия Гаврильевна Захарова. Ньурба, Тыалыкы нэһилиэгэ. 1994 с. 66 саастааҕа.

Ньурбаттан көстөн ордуктаах сир баар. Икки Күндэ: Улахан уонна Кыра Күндэ. Сэргэстэһэ сыталлар. Ханнык Күндэтигэр эбитэ буолла. Хордоҕойдоох, тумуһахтаах. Урукку Бараһыылап холкуос миэстэтигэр.

Онно былыргы ойун уҥуоҕа турар үһү. Онтон биир бириэмэҕэ киһи төбөтүн уҥуоҕа, күөлгэ киирэн, уулаан тахсар үһү диэн кэпсиир этэ. Хорулаҕа сиэстэрэлии сылдьан истибитим. Уйбаныап Арамаан Анисимович биһиги дойдубут туһунан үһүйээни кэпсиир этэ.

Ити ыалга мин дьуккаах олорбутум.

Николай Григорьевич Петров-Буруулгун. Ньурба улууһа, Үөдэй нэһилиэгэ. Буокалар аҕатын ууһа. 1994 с. 58 саастааҕа.

Макаар эмээххиниттэн, Васильева Анна Михайловнаттан, 86-та буолуо, Акана олохтооҕо, истибитим. Атын да кырдьаҕастартан эмиэ истибитим. Ону быйыл сайын чуолкайдаатым.

Сирэ буоллаҕына былыр-былыргыттан баай дьон олорбуттар, Бэс Арыы диэн. Бэс Арыы Мархалыыр суол төрдүнэн, хаҥас өттүгэр куутуйа алаас оҕото баар. Онно Алаас диэн сайылык пиэрмэтэ олорор. Ол алаас аҥар баһыгар быытыкай, үйэтигэр уолбат көлүкэлээх. Быыкай. Кус хараҕын саҕа. Манна буоллаҕына, уҥуоргу кэриитэ сүүрбэччэ миэтир кэриҥэ буолуо. Ууга диэри.

Ол уҥуор, ойуур иһигэр ойун оҕонньор көмүллэ сытар. Аата да ааттаммат оҕонньор. Ол буоллаҕына, кусчуттар, куобахчыттар күһүн даҕаны, сайын даҕаны, куобах ороҕун курдук буолан, көлүкэҕэ киирэр диэн кэпсииллэр. Хараҥаҕа көстөр дииллэр.

Аана эмээххин эппитэ: «Былыр-былыргыттан, уот буолан, төкүнүйэн киирэн уулуура үһү», – диэн.

Ыйылас Элэмэс – Омуоруйа Тумарча уола. Омуоруйа баай Амма, Таатта үрэхтэринэн дойдулаах Сэһэн Болугур ууһун баайа дэнэр кэпсээҥҥэ.

Ыйылас сүрэхтэммит аата Өлөксөөндүр. Сэһэн кэпсииринэн, Элэмэс диэнэ, хотуннан, илининэн айаҥҥа сылдьыбытыттан этин өҥө эриэн элэмэс өҥнөммүтэ дэнэр.

Эһэм, кырдьан баран, кэпсиир буолара: «Биһиги төрүттэрбит, Дьокуускай диэкиттэн кэлэн, үс бырааттыы Чиллэ Түүкээҥҥэ түһэр төрдүгэр олоҕурбуттар. Бу сирдэрин былыргы аата Кубалыҥда диэн. Кэлин, кинилэр аҕаларын ууһа тэнийбитин кэннэ, Ыйыластар, Ыйылас сирэ дэммит».

Бу дойдуга кэлэн, олоҕуран, хас сыл олорбуттара биллибэт. Биирдэ өйдөөбүттэрэ, сүөһү-ас ииттэргэ, бииргэ олорорго сирдэрэ кыараҕас буолан биэрбит. Биир үһүйээн этэринэн, бу сирдэригэр ким хааларын мөккүһэн, охсуһан, улахан убайдара кыайбыт. Онон кини хаалар буолбут. Биир үһүйээҥҥэ – сүбэлэһэн, үс аҥы олорорго, аҕа ууһун тэнитэргэ кэпсэппиттэр. Инньэ гынан, улахан убай Кубалыҥдаҕа олорон хаалбыт. Орто быраат Үөһээ Бүлүүгэ Сургуулук диэн сиргэ олохсуйбут. Сургуулукка кини сыдьааннара Самсоновтар диэн үһү, үөрэхтээх дьон, үөскээн сылдьаллар буолуохтаах. Ыйыласпыт дэһэллэр үһү. Кыра быраат Сунтаарга, Хадаҥҥа Ыйылас аҕатын ууһа баар дииллэрэ. Мин истэр этим.

Эһэм аҕата Бүөтүр сэттэ уоллаах, икки кыыстаах эбит. Бары да тура-олоро сылдьалларын саҕана, ат бөҕө, кус быһый дьоно үһү. Икки быраат, Семенов Петр Петрович уонна Семенов Софрон Петрович, Аҕа дойду сэриитигэр баран өлбүттэр. Уоннааҕылара дойдуларыгар олорбуттар. Бары уһун үйэлээхтэр этэ. Мин эһэм Тооспой-Семенов Дмитрий Петрович куска, куобахха, балыкка, онтон да атын кыра булка тойон этэ.

Аграфена Николаевна Тимофеева (1932). Сунтаар, Нөөрүктээйи. 1994 с. Ньурба Ньурбачааныгар суруйбутум.

Бу дойдуга 8 саастаахпыттан олоробун. Ити Кураан диэн сиргэ. «Наука» холкуос. Баакаһылга олоробун. Убайааҥҥа олоробун. Үөрэнэрбэр Ньимискэннээххэ үөрэнэбин.

43 сыл сайын удаҕан Баачаанап эмээхсиҥҥэ дьуккаах олорбуппут. Аата Өксүөй диир ийэм. Баачаанап өтөҕө – Туойдаахха, Улахан Оҕуруоттаах тумус арыы курдук үрдүгэр, Ньурбачааҥҥа кэлэргэ. Ампаар дьиэлээх, хотоно туруорбах, салгыы тутуллан турар этэ.

Ол эмээхсин кэпсииринэн, ити былыргы өбүгэбит Дьаарын ойун диир этэ. Оҕуруоттаах тулатыгар олорор ыалларга кинээс үһү. Кини этэринэн.

Дьэ, киэһэ күн киириитэ, кугас сукуна дуу, суппуун дуу сонноох үһү, онто кытаран көстөрүн көрөллөр үһү дьоннор. Уонна сэлээппэлээх үһү. Дьэ, ол Быччайар үрдүнэн, икки Оҕуруоттаах ыккардыгар киэһэ күн киириитэ хаамар үһү. Дьэ, ону көрөннөр, тула олорор оҕонньоттор: «Тойон ыҥырар», – диэннэр бараллар үһү. Мунньахтыыр буолаллар үһү. Араас улахан дьыалаҕа. Баачаанап удаҕан кэпсиир этэ ити курдук диэн. Уонна этэр этэ биир дьиктитэ – бу Бүлүү сүнньүгэр ити хара ыарыы турарыгар баҕарбатах. Ону, ытыһыгар тутан илдьэ иһэн, ырааҕын быыһынан Мастаахха түһэн хаалбыт сороҕо. Онон итиннэ ол хара ыарыы үөскээбит.

Ол эмээххин итиэрдик кэпсиир этэ. Уончалаах сылдьан итини дьиктиргиир этибит. Киэһэ буолла да кэпсиир. Араас ойуну, удаҕаны, абааһыны, кими эмтээбитин. Итинник сирдэргэ сылдьымаҥ, маһын-отун тыытымаҥ. Мин маспын тыытымаҥ диэн боботтуур этэ.

Хааһах эмээххинэ диэн иккис эмээххин баар. Өрүүнэ диэн аата. Эмиэ ичээмсийэр эмээххин. Дьэ, ол Быччайарга Дьаарыныҥ, ат төбөтө буолан киирэн, уулуур диэн кэпсиир этэ. Ол Быччайарга араҥастана сытар уҥуоҕа – алдьархай аарыма тиит. Тыал суулларбыт. Төрдө турар билигин даҕаны. Ол мутуга бэйэтэ тиит курдук суон, икки салаалаах. Онон тиит төрдүнэн үстэр. Аҕыйах сыллаахха көрбүтүм. Сэрии саҕана буобардар, итиннэ киһи уҥуоҕа баара, ону оттубуттар. Тоҕус устуука остуолба кириэстэрэ туралларын көрөр этибит. Дьэ, ол Дьаарыныҥ дьаарбайар сирэ. Ол тумул.

Кыһыны быһа малатыылка үлэлиир, бурдук сынньар. Оҕуруоттаах бурдуктара ынырыгын үүнэллэр. Ону, мас кыайан булбакка, оттубуттара буолуо. Соруйан оттубаттар. Ону кырдьаҕастар сөбүлээбэттэр, абааһы көрөр этилэр. Ким сөбүлүөҕэй. Киһи уҥуоҕун оттору. Оҕонньор тиитин мутугуттан буобар кыыс уот оттубута буолуо диэн кэпсиир этилэр. Ол кыыс, төбөтүнэн ыалдьан баран, үтүөрбэтэҕэ, Мэгэдьэккэ таххан өлбүтэ. Ити Тамаара эмээххин бииргэ төрөөбүт балта.

Дьаарын ол баһын уҥуоҕа мээнэ көстүбэт үһү. Туох эмэ муокас буолаары гыннаҕына көстөр үһү. Ити Өрүүнэ эмээххин мээнэ аата ааттаммат, билигин аата ааттанар диир этэ. Оҕуруоттаах Оҕонньоро диирэ. Инньэ диэн ааттыыра.

Вера Федотовна Кононова (1910). Ньурба, Тыалыкы нэһилиэгэ. 1994 с. кэпсэппитим.

Күндэ диэн сиргэ ойун көмүллүбүт. Хордоҕойго. Ону кэпсииллэр, сассыарда эрдэ, күн тахсыыта ууну киирэн чыпчырыйан иһэрэ үһү. Сыыллан киирэн. Сыыллан киирэр суолугар орох курдук суол хаалар эбит. Үс сайын уот баһаара буолбут да кини эрэ уҥуоҕун тумнубут. Онтон хойут умайбыт үһү диэбиттэрэ.

Владимир Иванович Саввинов (1941). Ньурба, Кугдаар. Лесхоз үлэһитэ. 1995 с. суруйбутум.