Үйэтигэр үстэ кыырбыт. Бэрт доҕор киһитэ өлөөрү гыммытыгар кыырбыт. Ол онно кутун көрдүү сатаабыт үһү. Ону биэрбэтэхтэр: «Кута сытыйан, өлөн бүппүт, биэрбэппит», – диэбиттэр.

Дьэ, онтон Оноку: «Мин тылбын ылыммаккыт. Сүһүөхпэр туран, аны кыырыам суоҕа», – диэн, дьэ, аккаастанар. Уонна кыырбатах.

Маҥнайгы кыырыыта. Айыыһыкка киирэн, оҕо уйата оҥорон, оҕо көрдүүр эбит. Маныаха оҕо кута диэн көрдүүр эбит оҕону оҕонон. Ону: «Сатаммат», – диэбиттэр. Онуоха: «Муҥ саатар тойон баҕа саҕанан аҕалыҥ, – диэн. Онтон: «Муҥ саатар түүлээх үгүрүө саҕата», – диэн. Ону: «Сатаммат», – дииллэр эбит. «Мин көрдөһүүбүн ылымматыгыт. Оҕо кутун киринэн-хоҕунан биэрэҕит, онон мин саха урааҥхайы тугунан да кирдиктиннэриэм суох. Киринэн-хоҕунан биэрэргит, салгын буолан, көтөн хаалар, кылгас үйэлээх, өлүгэс буолар. Ити мин этэрбинэн куту биэрэргит буоллар, уһун үйэлээх, чэгиэн, күүстээх ыччат үөскүө этэ. Сахаҕа, харахтарыгар көрдөрөн туран, итэҕэттэриэм этэ. Ону миигин итэҕэлбиттэн таһаараҕыт», – диэбит.

Иккис кыырыыта. Сүөһү Айыыһытын туһугар Дьөһөгөйгө киирэн, Ынахсыт тардары сүөһүнү үөскэтиҥ диэн көрдөһөр. Ону ылынаннар, ньирэй сытар буолар үһү.

Оноку онон сиэмэҕэ суох, Айыы ойууна эбит гынан баран, аккаастаппыт.

Сүлэ ойоҕо, Оноку ийэтэ, Арҕаа Үрэх диэн сиргэ сылгы көрөр эбит. Арҕаа Үрэх Сүлэ ходуһата эбит. Ити кэмҥэ билиҥҥи биһиги Эбэбит – хара маһыттан күөл. Сүлэлээх билиҥҥи Сүлэ дэриэбинэтиттэн хоту диэки баар алаастартан биирдэстэригэр олорбуттар быһыылаах. Сүлэ ойоҕо Арҕаа Үрэхтэн Орой сиринэн Ньурбачааҥҥа кэлэр эбит. Онтон Нымылаҕынан, Хотоҕоһунан дьиэтигэр барар.

Ньурбачааҥҥа Кэскил диэн балыксыт киһи баар эбит. Эмээхсин киниттэн, сылгы көрдөҕүнэ таарыйа, куруук соболуур эбит. Биирдэ таарыйан: «Хайа, нохоо, собоҥ баар дуо?» – диир.

Кэскил: «Халлаан кыйдаан буолан, собо тахсыбатах. Суох», – диир. Ол кэмҥэ үгэххэ тыас талыгырыыр. Дьахтар ону өҥөйөн көрбүтэ, атыйахха тобус-толору собо мөҥө сытар эбит. Онтон: «Бачча соболоох эрээригин, мэлдьэһэ олороҕун», – диэбит дьахтар. Онтон этиһэллэр, өлөссүбүттэр ¹. Кэскил эрбэҕэ тостубут уонна: «Сүлэ эрбэхпин тоһутта», – диэн Дьокуускайга киирэн үҥсэр. Онуоха Сүлэни тутан киирэ каһаак тахсар. Сүлэ киирбэт: «Мин билбэт сирим», – диир. Онтон иккиһин икки каһаагы таһаараллар, боруоста тутан киириҥ диэн. Сүлэ эмиэ киирбэт.

Онтон биир эмэ киһи киириэххэр сөп, суут ыҥырыытыгар диэн өй уган биэрдэҕэ дии, онон хойут биир доҕор киһилэнэн, икки ыҥыыр атынан, түүлээх ыырдан киирэр.

Ханна да тохтоомуна, суут дьиэтигэр көтөн түһэр. Аан дьиэлэрэ көмүлүөк оһохтоох буолуо, онно сис туттан, иттэ турбут. Ол турдаҕына, ынараа дьиэттэн биир нуучча өҥөс гыммыт: «Бу хайа киһигиний?» – диэбит. Ону: «Кыйаар киһитэбин. Сүлэбин», – диэбит. Бу маныаха: «Каһаактар тахса сылдьыбыттарын билэҕин дуо?» – диэбит. «Билэбин», – диэбит.

Биир каһаакка эппит: «Таһааран ити киһини хаайыҥ», – диэбит. Ону: «Тахсыбаппын. Хоруйдат», – диэбит.

Ол кэнниттэн тойон 12 буолуохтарыгар диэри каһаактары мунньубут, Сүлэни хаайыыга таһаартараары. Сүлэ сис туттан турбута турбутунан, хамсаабат даҕаны. 8 буоланнар каһаактар үтэн-анньан кыайбатахтар. Дьиэлэригэр баппаккалар, быалаан баран тардыбыттар. 11 киһи тардарыгар бэриммэтэх. 12 киһи тардарыгар ат буолбут уонна муннунан, айаҕынан хаана баран өлбүт.

Доҕор киһитэ түүннэри-күнүстэри дойдутун былдьаһар уонна Онокуга: «Аҕаҕын нууччалар өлөрдүлэр», – диэн этэр.

Оноку, дьэ, Дьокуускайга киирэр. Ыаллартан ыйдарар, аҕаҕын оннук сиргэ көммүттэр диэн. Ону баран хаһар, бөрө саҥыйахтаах киһини сулбу тардан таһаарар. Онтон 3–4 тиити суулларар уонна кэччиктээбэккэ эрэ бүтүннүү аҕалтыыр. Аҕалан баран, кэччиктэтэлээн кутаа оттор. Бөрө саҥыйахтаах киһитин бу уотугар быраҕар. Маныаха туран били киһитэ үс төгүл аттыы сүүрэн тахсыбыт. Ону ураҕаһынан ылан уокка быраҕан испит. Ону көрбүт дьоннор, нууччалар даҕаны, сахалар даҕаны: «Бу Кыйаар дьоно илэ абааһылаах дьон эбиттэр», – диэбиттэр.

Оноку ити кэнниттэн аҕатын уҥуоҕун ыырдан тахсыбыт уонна, Нымылах икки Ньурбачаан икки ардыларыгар толоон баар, ол ойоҕоһугар алаас сир баар, ол ортотугар булгунньахха оҥкучах хаһан, көмөн кэбиспит. Оҥкучах хаһыар дылы бэрэмэдэйдээх уҥуоҕун ачаахтаах тииккэ ыйаан турбут. Ол тиит билигин охто сытар. Охтубута уонча сыл буолла. Урут, мин уончалаах эрдэхпинэ, өкөйөн турар эбит этэ. Ачааҕа онно турара. Кэлин ачааҕа хайа барбыт этэ. Бу тиит туһунан миэхэ эһэм оҕонньор, Степанов Алексей, мин уончалаах уол эрдэхпинэ, 69 сыллааҕыта, кэпсээбитэ.

Бу сири, Сүлэ уҥуоҕа көмүллүбүтүн кэннэ, Мэҥэ, Чээнэр ² Мэҥэтэ диэн ааттыыллар. Былыр киһи уҥуоҕун тутабыт диэбэттэр, киһи мэҥэтин эргийэбит дииллэр. Уҥуох диэхтэрин харыстаан, ыарырҕаан этэллэрэ эбитэ дуу.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Өлөссүбүттэр – охсуспуттар, илиилэспиттэр.

 ² Чээнэр – Сүлэ оҕонньоро. Петр Иванов диэн. Ити сир кини ходуһата этэ.

Быырта икки ойохтоох. Тус-туһунан дьиэлээн олорбут. Улахан ойоҕуттан икки уоллаах: Муҥур Илии Буолкап, Сантаҥа диэн. Оччугуй ойоҕуттан биир уоллаах – Уоһа Суох Уоһарап. Бу уол үөһэ уоһа сиирэҕэс эбит.

Былыр куһаҕан дии санаабыт оҕолорун, ыаҕаска уган, ыйаан кэбиһэллэр эбит. Ол курдук Уоһа Суоҕу ийэтэ: «Ыаҕаска уган кэбиһиэххэ», – диэбит.

Тас эмээхсин киирэн кэлбитигэр: «Эдьиэй, ити оҕону ыаҕаска уктарыахпын баҕарабын», – диэбит. Ону туран: «Аҕал эрэ, хотуй, ыаҕаска угар оҕоҕун», – диэн баран, оҕону ньилбэгэр ууран олорон, арыынан уҥунуохтаабыт уонна: «Лик курдук. Киһи ньилбэгэр биллэр. Хойут киһи төрдө буолсу. Ыаҕаска уктарыма», – диэбит.

БАСКАРДЫЫР УЙБААН

Баскардыыр Уйбаан кылгас киһи эбит. Үс ынахтаах ыалга аҥаардаан үлэлиир эбит. Үлэлиир киһитин аата Гоморов диэн. Гоморов баай киһитэ үһү. Бөтүрүөптэн хотуур ортотугар диэри аҥаарыгар 8 былас оту оттонон, кээһэн бүтэрэн кэбиһэр. Хотуур ортотуттан (атырдьах ыйын 19 күнэ билиҥҥи стилинэн) күһүҥҥү өттүгэр, дьэ, ардах да ардах бугул барыта ууга барбыт. Ону, дьэ, кээһэн, куурдан, маска-окко ыйаан, сүгэнэн кэрдэр кэриэтэ сүөһүлэригэр сиэтэн кыстаабыттар.

Күһүөрү кыһын, Бокуруоп саҕана (билиҥҥилиинэн алтынньы 14 күнүгэр), эмээхсин туран ыалга сорукка ыытар (урут ынахтарбытын туттуох диирин сөбүлээбэт эбит) уонна үс ынаҕын сүүскэ биэрэн кээһэр. Хаанын сүүрдээри сырыттаҕына ойоҕо тиийэн кэлэр. «Хайа, бу иирдиҥ дуо? Туох буолан сүөһүгүн кыдыйдыҥ?» – диир.

Маныаха оҕонньоро күлэр: «Хата, бу тоноҕун сиэҥҥин, аны кыһын дьыл кыстыаҕыҥ», – диэн.

Инньэ гынан баран, кыһыҥҥытын аҥаарын Гоморовка үлэлиир, аҥаарыгар бэйэтигэр от-мас булунар.

Дьыллара эрдэ соҕус, Дьөгүөрүйэп саҕана (билиҥҥилиинэн ыам ыйын 6 күнүгэр) кэлэн, үрэх хаайар, онтон Ньукуолун саҕана (ыам ыйын 22 күнэ) күөх от үүнэн, сүөһү лаппа кирэр буолар. Маныаха туран, үс харыс хаар түһэн 12 хонукка турбут. Кыһын курдук. Ыал-ыал сүөһүтэ бу мантан элбэхтик сутаан өлөр. Маны буус сут диэбиттэр эбит. Ити 148 сыллааҕыта буолбут.

Бу сукка Баскардыыр Уйбаан үс ынаҕын көҥдөйүн үс талыы сөбүлээбит ынаҕар биэрэр уонна отун, биэс гынан баран, 4 ынахха биэрэр. Отун биэс гыммыт биирин 7 ынаҕар сиэтэр. Гоморов сүөһүтэ имидиэр (туох да орпокко) өлбүт уонна Уйбаан 7 ынахтааҕын (барылара төрөөбүттэр) истэн, суорат сии кэлэр. Дагдалаах суорат сиир. Дьиэтигэр кэлэн иһэн, дүлүҥ үөһэ олорон, ытаабыта үһү: «Басхардыыр Уйбаан курдук, оппор кэмнээн сүөһүм сороҕун ордорбут буолуум», – диэн.

Ити сут дьыл кэнниттэн улам үчүгэй буолан испит эбит Баскардыыр Уйбаан.

Дьаарын – Кэтирэй уола. Бордоҥҥо кинээс эбит. Ааттаах ойуун идэлээх киһи эбит.

Нэлэкэй Кылаа диэн баар эбит. Ол атыырын аата Мүлдьү Босхоҥ диэн. Бу атыыра – дьикти боруода. Сиэлиттэн кутуругун төрдүгэр диэри, арҕаһын бата, кыра сиэл үүнэн барбыт. Ити гэннэ бу илин атаҕа кытта сиэл буолан түспүт. Дьэ, ол атыыр ытыктаах эбит, ытык дабаттарар эбиттэр.