Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Хастаххай маҕан – туоҕар даҕаны ханнык да хаана-сиинэ суох туналыйар туус маҥан.

 ² Мугучаах – ити кырынаастааҕар кыра, чыс кутуйахтааҕар улахан, синньигэс быыкаайык маҥан кыыл. Кутуруктуун кытта маҕан, туоҕар да бэлиэтэ суох. Муннугар кыра харалаах уонна тыҥыраҕа эмиэ хара.

 ³ Күрбэ иин – балайда улахан соҕус, сүөһү эҥин тимирэр, боппуолдьа курдук иин.

 ⁴ Эҕэһэлээх тыл – ыарахан, чиҥ-чаҥ тыл. Сороҕор ис-истэригэр киирсибэт курдук.

 ⁵ Хатыҥ баһырҕаһа – хатырыгын ыраастаан баран, буорга батары анньаллар. Хатырыга ыраастаммыт өттүн баһырҕаһа дииллэр.

Прокопий Дмитриевич Соловьев-Тарыыһа уола. Нам улууһа, Таастаах нэһилиэгэ. Эбэкэн аҕатын ууһа. 1982 с. кэпсэтэрбэр 70 саастааҕа.

Оҕо Мэҥэтэ – алаас. Былыр ол алааска куһаҕан оҕо төрөөбүтэ үһү. Ол оҕону араҥастаабыттар. Тиити чуукка курдук быспыттар уонна ортотунан хайа охсубуттар. Ол хайытан баран, икки өттүн оҥхойдуу хаспыттар. Ол иһигэр ол оҕону уган бараннар, сигэнэн икки баһын кэлгийэн кэбиспиттэр. Уонна ачаахтаах тиити, үөһээ өттүн лэппэйэн быһан бараннар, ол ачааҕар кыбытан кэбиспиттэр.

Ол билигин да турар. Ону Суорун Омоллоонноох көрбүттэрэ. Аһан. Хаартыска бөҕөҕө устубуттара. Кээмэйдээбиттэрэ эҥиннээбиттэрэ. Ол иһин ити сири Оҕо Мэҥэтэ диэн ааттаабыттара үһү.

Өлөҥтү – алаас. Былыр ааттаабат этилэр. Эбэ диэн ааттыыллар.

Бүлүүттэн сүктэн киирэн иһэр дьахтар ол Өлөҥтү диэн сири сураһа испит. Дьэ ону: «Дьэ, бу Өлөҥтү Эбэҕэ кэллибит», – диэн эппит сирдээн иһэр киһи. Ону ол дьахтар эппит: «Дьэ, аатырпыттара-сураҕырпыттара да, мин сонум аҥаар эҥээрин эрэ саҕа сир эбит», – диэбит. Уонна, оттотугар киирэн иһэн, онно налыйбытынан барбыт. Өлбүт. Хаҥас халдьаайытынан айаннаан иһэн.

Онно, ол сиргэ, көмпүттэр. Аны сототун уҥуоҕа буоллаҕына киһини өттүгүн баһынан үһү. Ону сөҕөллөр этэ.

Иннокентий Николаевич Иванов-Аччыгый Уол (1915). Нам, Арбын нэһилиэгэ. Бадам аҕатын ууһа. 1984 с. суруйбутум.

Николай Николаевич Потапов-Тоотус (1906). Нам, Арбын нэһилиэгэ. Бадам аҕатын ууһа. 1984 с. кэпсэппитим.

Самыактаах – өтөх, мэччирэҥ. Былыр абааһыны хаайбыт көҥдөйдөөх, кумалааннаах тиит баар эбит. Ол кумалааҥҥа ойуун абааһыны хаайбыта эбитэ үһү. Онтун маһынан бүөлээбит. Ону самыак диэн ааттаабыттар.

Ону сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар биир бассабыык аһан көрбүтэ, биир сарыы саппыйа баар үһү. Ол киһи дьиҥнээх аата Слепцов Николай Афанасьевич диэн. Хос аата Чукай диэн. Онтон сылтаан, бу киһи иирбит, иирэр бараахха киирэн өлбүтэ.

Прокопий Дмитриевич Соловьев-Тарыыһа Оҕонньор. Нам, Таастаах нэһилиэгэ. Чөрөкө аҕатын ууһа. 1983 с. 80 саастааҕа.

Алаас Эбэтэ – ити Хотун сытар сирэ. Арҕаа сыырыгар былыр ити Алыһардаах удаҕан бииргэ төрөөбүт аҕаһа, эдьиийэ да дэнэр, араҥастаммыт. Аата Айаас диэн эбит. Онно биир бэс турбут. Онно араҥастаммыт. Бэйэтэ этэ ууллан, саккыраан тохтор буоллаҕа. Кыыл, сүөһү, көтөр, ону сытырҕалаабыт өттө, өлөн испитэ.

Онтон, дьэ, бүтүн нэһилиэгинэн, улууһунан туруорсан, куоракка аккыырайга үҥсэллэр. Хайдах гынабыт, алдьархай буолла диэн.

Ити үҥсүөхтэрин иннинэ Куорунайтан, Торуой Атамайтан, ойуун киһи куоракка киирэн иһэн, хоммут. Онно укураат ити сүллүүкүн бириэмэтэ эбит. Онно, дьэ, били, ол ыалтан истэн баран, бу киһи онно, ол бэс төрдүгэр, соҕотоҕун истэ барбыт. Уонна онно өлөн хаалбыт.

Дьэ, ол онтон ити үҥсүү салҕанан, аккыырай биир аҕабыыты, биир лөчүөгү дьаамынан ыытар. Куорат күлүгээнэ Саллаҥа диэн киһи баар эбит. Хаайыыга сытар киһини биэрэн ыыппыттар. Ол киһинэн уматтарарга.

Ол тахсаннар, аҕабыыт ыллыыр, лөчүөк мэлииппэ ааҕар.

Наадал бөҕөнү ыһаараллар. Дьэ уонна ол дьон көрөн турдахтарына, Саллаҥа бэһи кэрдэн, охторон уматтараллар. Хоруоптары. Умата туран тыл этэр: «Дьэ, Эбэ Хатыным! Миигин буруйдаама. Муус харахтаахтар муһайдылар, таас харахтаахтар таһыйдылар. Дьэ, онон уматан эрэбин. Иэстэһэрдээх буоллаххына, кинилэртэн иэстэс», – диэн.

Умаппытын кэннэ кини хаайыыттан босхолонор, көҥүл барар. Аҕабыттаах лөчүөк дьаамсыктарынан төннөллөр. Куорат быраанын анныгар Ыспааһынан киириигэ, Үөдэй тыата, Ыарҕалаах диэн толоон баар. Ол толоону оттолоон иһэннэр аҕабыыттаах лөчүөк иккиэн өлөн хаалаллар. Хааннара көҥү баран.

Атыыһыт Баһылай диэн баай киһи олорбута. Бүөр Алаас Сайылыга диэн сайылыкка. Бииргэ төрөөбүт быраата Киргиэлэй диэн, икки хараҕынан сабыллан, ыалдьан хаалбыта. Ити, дьэ, ол Кындыраат ойууну Атыыһыт Баһылай ыҥырар: «Быраатым хараҕынан сабылынна. Ойууннаа», – диэн.

Онно ол, аан маҥнай кэлэн баран, ойуун ыйытар ыарыһахтан: «Хаһан хараҕыҥ ыарыйда?» – диэн.

Ону: «Саас ыарыйда», – диэбитэ.

Онтон ойуун, сыҥааҕырдан баран: «Эн ойуун ытык ыспыт биэтин уоран сиэбиккин», – диэбитэ. Онтон: «Оннук дьүһүннээх сылгыта бул. Онно мин ытык ыһабын. Онно эрэ үтүөрүөҥ», – диэбитэ.

Онон, дьэ, Киргиэлэй ол убайыттан көрдөһөр: «Дьэ, бу ойуун көрдүүр дьүһүннээх сылгыта булан, ытыкта ыстар», – диэн.

Онно ол Баһылай, булан аҕалан, туттаран бэлэмниир. Чакыр харахтаах, сиикэй муруннаах ¹ кугас элэмэс диэҕи эмиэ да саадьаҕай курдук дьүһүннээх биэни туппуттара.

Аны ойуун буоллаҕына: «Ойуун эмэгэтигэр туттуллар тыһаҕаста өлөрүҥ», – диир.

Ону, ол тутан аҕалбыттарын, сүүскэ оҕустарбатаҕа ойуун. Бэйэтэ, кэннинэн эргийэн кэлэн, сүнньүгэр силлээбитэ. Онно тыһаҕас төкүнүс гына түспүтэ, охтон. Ону, тиэрэ тартаран баран, иһин хайыттаран, сүллүүлээх сүрэҕин ², тыҥалары оротон ылларбыта. Уонна ол ойуун эмэгэт оҥотторбута. Арааһынай суор, куоҕас, хаххан дуу, үөдэн дуу уонна киһи. Бэйи, уонна тугу-тугу оҥоттордо этэй? Тоҕус устуука буолуохтаах. Дьэ, ол сүллүүлээх сүрэҕи, кутаа отуннарбыта уонна онно илдьэннэр саллыбыттара. Сүрэҕи, тыҥаны. Ону, дьэ, бысталаан, оҥотторбут эмэгэттэригэр уурдарбыта. Биирдиини. Итиэннэ иһин олоччу уокка уматтарбыта. Дьэ уонна, дьиэҕэ киирэн, ойууннуур олоҕор олоруута диэн уот иннигэр олоппоско олорон, алҕаабыта элбэх соҕустук уонна, дьэ, ойууннаан, кутуран, ойон туран, уҥа түннүк анныгар сыҥаһаҕа хаҥас атаҕын ууран туран: «Биэни сүөрэн аҕалыҥ», – диэбитэ.

Ону, биэс киһи таххан, биэни сүөрэн чиччигинэтэн аҕалбыттара түннүк анныгар. Уонна көнтөһүн түннүгүнэн иһирдьэ бырахпыттара. Төбөтүн. Ону ылан, хаҥас атаҕар, сыҥаһа үрдүгэр турар атаҕар, ылан баайан кэбиспитэ. Уонна хос быатын ылан баран:

«Ыытан кэбиһиҥ», – диэбитэ.

Уонна, дүҥүрүн охсо-охсо, былаайаҕынан хоруутаабыта, «куруу-куруу-куруу» дии-дии. Онно биэ түннүккэ, муннун аҕалан балтатан, турбута. Ону сэттэ хайаҕастаах, сэттэ кыл бааллыбыт хамыйаҕынан ороҥҥо турар арыылаах ымдаантан баһан ылан сирэйгэ ыспыта. Биэ сирэйигэр. Онно хараҕын чыпчык гынар, кулгааҕын ньылах кыннарар уонна дьукку мөхсүбэт. Дьэ уонна алҕаан, кыыран барбыта, дүҥүрүн охсон. Уонна: «Дьэ, сөп. Сөбүлэстилэр, туттулар. Таххан баайан кэбиһиҥ», – диэбитэ.

Ону, биэс киһи тахсаннар, көнтөһүттэн ылан, сорохтор ойоҕоһуттан анньыалааннар, тэмтэритэн илдьэннэр остуолбаҕа баайан кэбиспиттэрэ. Туох баар миэстэтэ олох мас курдук буолан хаалбыттар этэ. Олох хамсаабат. Атахтара, сүнньэ эмиэ. Ол туран тиритии бөҕөнү тириппит. Сиргэ саккыраабыта сир харааран хаалбыт. Сайыны быһа оҕордук сыппыта. Баайтаһын сылгы. Олох төрөөбөтөх. Онтон, дьэ, ол Киргиэлэй үтүөрбүтүнэн барбыта, сайын оттообута. Харахтанан өлбүтэ. Сааһын моҕоон өлбүтэ.

Кындыраат ойуун ытык ыһарын мин бэйэм көрбүтүм. Кындырааты, бу былаас үөскээбитин кэннэ, куолаһын бэрдэрэн, колхуоска силиэнинэн ылбыппыт. Күөрэһэ диэн сайылыкка олордоҕуна. Хатыыр тууралааһына, хатыыр мундулааһына ³ диэн элбэх буоллаҕа дии.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта: