«Ама кус уҥуоҕун тоһуппат бүлгүркэй баар үһү дуо?»

«Хайа, аны кус уҥуоҕун тоһуппакка, саакка киирээйэҕин», – дии-дии күлбүттэр үһү.

Оҕонньор көрөн баран: «Үтүлүктэ аҕалыҥ эрэ. Тоһуннаҕына, киһи илиитин өлөрүө», – диэбит.

Оҕонньор тутан эрдэҕинэ уҥуох тосту ыстаммыт. «Хайа, тутан-тутан, кэбирэтэн кэбиспиккит дии. Ол иһин да туох аанньа буолуой? Илиим да билбэтэ», – диэбитэ үһү.

Сортуол учаастагар өссө Үрэх Үөһэ диэн улахан сир баар. Луҥха үрэх быһа охсон ааһар сирэ. Оттонор ходуһата баһаан элбэх. Сортуолтан баран, сайылаан олорон оттууллар. Сүрдээх үчүгэй айылҕалаах. Ходуһата от үрэх. Уһун, барыта бэйэ-бэйэлэрин кытта силбэһэллэр. Сирэ дулҕалаах, алааһа суох. Үрдүк хайалардаах. Ол үрдүгэр тахсан, аллара көрдөххө, сүрдээх үчүгэй буолар. Күөллэр, элгээннэр, самолеттан көрөр курдук, көҕөрөн көстөллөр. Хайа анныгар хатыҥнар төбөлөрө будьуруйан көстөр. Маһа – хатыҥ чараҥ, талах. Хайа маһа бэс, тэтиҥ. Кырдала, киһи хомуйбутун курдук, ыраас, сырдык.

Былыр манна Мыһынтык Хабырылла диэн киһиттэн ыла баай дьоннор олорбуттар. Ол киһи уола Чучуһу Ньукулай өссө байбыт.

Билигин Үрэх Үөһүгэр үс өтөх баар. Чучуһу өтөҕө. Сайылык диэн. Харыйа, тиит хараҥа ойуурун быыһыгар хап-хара дьиэ боруоран турар. Дьиэҕэ сыста саһыл иитэр ампаар баар. Дьиэ иһэ былыргы ыал олорорун курдук. Онно-манна талах олоппостор иҥнэритэ түспүттэр. Оһоҕо сууллубут. Оһох иннинээҕи кырыыһаҕа сүгэ уга, хотуур, дүлүҥкэскэ кыстык бааллар. Хаҥас диэкки кыра төгүрүк остуолга ытык, хайдыбыт хамыйах, долбуурга хайдыбыт мэһэмээннэр тураллар. Хоһун иһигэр мас ороҥҥо таҥас сытар быһыылаах. Ороҥҥо сыста уулан хаалбыт. Үөһээ кырыыһаҕа эмиэ таҥас ыйаммыт быһыылаах. Илби сытыйан, ньолҕойон турар.

Хаҥас диэкки сыста тутуллубут саһыл ампаарыгар киирэбин. Хабыс-хараҥа. Кубарыччы, хайыта хаппыт ыаҕайалар, мэмэһээннэр кубарыһа сыталлар. Киһи куттаныах ынырык дьиэтэ!

Манна, ити таҥастаах хоско, Чучуһу Ньукулай саамай үчүгэй, ылгын кыыһа, кыһыҥҥыга олорон кэлэн, бэйэтин хоһугар ыйанан өлбүт. Онтон бэттэх бу дьиэҕэ ыал олорботох.

Дьиэттэн ыраах соҕус, үрдүк сиргэ икки ампаар баар. Биирэ хатааһыннаах. Хаһан эрэ, 70-ча сыл анараа өттүгэр, хатаммыт күлүүс. Дьэбин быһа сиэбит. Биирдэрэ аһаҕас, аана да суох. Булууһа сиҥнибит. Кыһыҥҥы өтөх эмиэ үрдүк сиргэ турар. Тулата оччотооҕуттан турар. Былыр туоһа хаҕыламмыт кырдьаҕас хатыҥнар, ону бэтэрээ өттүнэн эдэр хахыйахтар, өтөх диэкки сырсан эрэр оҕолор курдук, үмүрүччү үүнэн эрэллэр. Дьиэтин көһөрөөрү көтүрбүттэр. Ампаардаах. Дал, кыбыы, остолбо бөҕө баһаан. Сааскы диэн кыараҕас соҕус өтөх дьиэтин, хотонун онно да суох. Уот сиэбитэ дуу, хайдаҕа дуу? Ампаара хатааһыннаах. Ампаар быыһынан көрдөххө. Торбуйах тириитэ, тайах баттаҕа долбуурга аргылана ууруллубуттар, түүлэрэ дэлби ыһыллыбыт. Ыйанан турар куобах тириитин түүтэ сиргэ тохтон хаалбыт. Бука, көйүүр кыймаҥнаан, тириитэ нэһиилэ иҥнэн эрэ турар быһыылаах. Оо, хас сыл итинник туруохтарай уонна турбуттара буолуой?!

Антонина Петровна Борисова. Бүлүү, Мастаах. 1966 с. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

Аатырбыт улахан эбэ күөл. Бу күөл дьиҥнээх аата Дьалкыҥда диэн. Ону кырдьаҕас дьон олох ааттаппаттар. Биир-икки сыллаахха диэри кини дьиҥнээх аатын билбэт этибит. Ыйытабыт да, ким да эппэт. Онтон биирдэ, окко сылдьан, биир оҕо: «Бу күөл аата Дьалкыҥда үһү», – диэбитигэр Мыйа диэн кырдьаҕас дьахтар быһа тарда сыспыта.

Наталья Бакарова. Бүлүү, I Чочу. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

Ноолур Ытаабыт – I Чочу оттуур ходуһата. Бу ходуһаҕа былыр Ноолур диэн баай киһи, хаартыга элбэх сүөһүтүн сүүттэрэн баран, биир улахан баҕайы харыйа мас үрдүгэр тахсан ытаабыт. Уонна өссө ол харыйатын төбөтүн суорбут үһү. Ол иһин бу сири Ноолур Ытаабыт диэн ааттаабыттар.

Юлия Алексеева. Бүлүү, Баппаҕаайы. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

Маарыйа Күөлэ манныктан ааттаммыт. Былыр ити сиргэ быстар дьадьаҥы оҕонньордоох эмээхсин олорбуттара эбитэ үһү. Кинилэр итиннэ баар күөлтэн балыктаан сиэн олорбуттар. Онтон олох кэнники балыктара киирбэт буолан барбыт. Кэлин, аны тугу да аһыыллара суох буолан, оҕонньордоох эмээхсин маннык сүбэлэспиттэр: «Өскөтүн сарсын балык ылбатахпытына, хайыахпытый, кыыспытын Маарыйаны сиэхпит. Инньэ диэн өлүллүө дуо», – диэбиттэр. Сарсыныгар оҕонньордоох эмээхсин нэһиилэ ойбон алларан барбыттар. Алларалларын аҕай кытта, муус үрдүгэр собо бөҕө төлө тэппит. Онон кыыстарын сиир былааннара уурайан, оҕонньордоох эмээхсин үөрэн-көтөн, дьиэлэригэр соболорун нэһиилэ сүгэн тахсыбыттар. Кыыстарын өлөртөн быыһаабытын иһин, бу күөлү кыыс аатынан Маарыйа диэн ааттаабыттар.

Розалия Романовна Алексеева. Бүлүү, Баппаҕаайы. 1970 с. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн. 67 саастаах К. Д. Григорьев-Быычыгырас кэпсээбит.

1916 сыллаахха Харлампьев Петр-Дьалдьыык уола Павел Харлампьев кинээс суруксута эбит. Бу Павел Харлампьев аҕатыныын Петрдыын манна, Өбүгэҕэ, мунньахтаабыт. Бу бириэмэҕэ биһиги нэһилиэкпит Өргүөт нэһилиэгэр киирсэрэ эбитэ үһү. Дьэ ол мунньахха биһиги нэһилиэктэн сайабылыанньа баар, онон Өргүөт нэһилиэгиттэн арахсабыт диэн уураах таһаартарбыт.

Кинээһинэн Николаев Филипп-Бадык диэн киһини талбыттар. Оттон нэһилиэк аатын ким диэн ааттыахха сөбүй диэн боппуруоска, били, саҥа туруоруллубут кинээс, Бадык, олорор сирин аатынан ааттыахха сөп диэн быһаарбыттар. Ол саҕана Бадык Баппаҕаайы үрэҕин үрдүгэр олорбута үһү. Онон, онтон ыла биһиги нэһилиэкпит Баппаҕаайы диэн ааттаммыт.

Нэһилиэк нэһилиэктэн арахсан, саҥа ааттаммытын чиэһигэр Дьабдьакыын баайтан биир сылгы атаҕын ылан, тоҥнуу үлтү сынньан сиэбиттэр. Арыгы суох буолан, арыгылаабатахтар.

Ирина Алексеева. Бүлүү, Мастаах. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

Балаҕаччыттан чугас Хаҕын диэн дэриэбинэ баар. Бу дэриэбинэ аттыгар Сохообут күөл сытар.

Былыр тоҥустар Хаҕын олохтоохторугар сэриинэн саба түспүттэр. Күнү быһа ох саанан ытыаласпыттар. Ким да кими да хотуо суох диэн, үс тоҥус, тыыга олорон, Сохообуту туоруурга санаммыттар. Тыыга олороотторун кытта, хаҕыттар ытыалаан барбыттар. Ох кэллэҕинэ, тоҥустар тарбахтарыгар түһэрэн иһэллэр эбит. Кинилэр оннук түргэн-тарҕан, сымса туттуулаах эбиттэр.

Хаҕыттар санааҕа ылларбыттар, хайдах гынан бу дьону өлөрөбүт диэн. Толкуйдаан-толкуйдаан, дьэ, тобулбуттар. Тыыны тэһитэ ытыалыахха диэн буолбут. Бары тыыны тэһитэ ытыалаан барбыттар. Тыы тэстэн, уу киирэн барбыт. Тоҥустар хайыыр да кыахтара суох буолбут. Инньэ гынан, күн киириэр дылы ытаабыттар-соҥообуттар. Күн киириитэ тыылара туолан, тимирэн барбыттар. Өссө күүскэ ытаабыттар. Ол курдук үс тоҥус бу күөлгэ тимирэн хаалбыт. Ол иһин бу күөлү Соҥообут диэн ааттаабыттар. Кэлин уларытан, Сохообут диэбиттэр.

Былыр Бүлүү оройуонугар араҥ диэн ыарыы кэлэ сылдьыбыта үһү. Бу ыарыыны ол кэмҥэ кыайан эмтэниллибэт эбит. Элбэх киһи өлбүт. Билиҥҥи Мастаах совхоз сиригэр ол ыарыы эмиэ кэлбит. Ол бириэмэҕэ дьон тус-туһунан өтөхтөргө бытанан олороллоро үһү. Дьэ, хас да ыалга дьоннор ол ыарыынан ыалдьыбыттар.

Дэриэбинэттэн соччо ырааҕа суох Одуҥда диэн күөл баар. Ол күөл кытыытыгар, тыа быыһыгар хас да ыал кыттыһан дьиэ туппуттар. Уонна ол дьиэлэригэр били ыалдьыбыт дьоннорун аҕалан, хаайан кэбиспиттэр.

Бу ыарыһах дьону ким да кэлэн көрсүбэт, ким да кинилэри аһаппат эбит. Ыарыһахтар дэлби сэниэлэрэ эстиэр диэри ытаабыттар. Ол олордохторуна, дьиэлэрэ аллара тимис гынан хаалбыт. Ол дьиэ оннугар уу бычалыйан тахсыбыт. Дьиэ оннугар, дьэ, онон күөл үөскээбит. Ол күөл билигин кып-кыра көлүччэ. Киһи уонча мүнүүтэ иһигэр төгүрүйэн кэлэр^: көлүччэтэ. Уутун өҥө хап-хара. Оттон баһан ыллахха, син биир көннөрү уу курдук уу. Уута харатын иһин Хара Уулаах диэбиттэр.