Атыыр балтараа биэрэстэлээх сиргэ турар. Ону Билиикэп Өлөксөй Уйбаанабыс тутан аҕалбыта. Туран биэрбит. Үөрүттэн быстан кэлбит. Сэттэ дуу, хас дуу биэ баар үһү. Төбөтүн суларыгар ньолойон биэрбит. Өлөксөй: «Иччиҥ ыҥыттарда. Онон миигин кытта барсаҕын», – диэбит.

Туттарарын билэн сытар ыччат эбит оҕонньор.

Өлөксөй сиэтэн кэлтэ.

Биир киһи баһыттан, түөрт киһи – түөрт туйаҕар. Тиэрэ тартылар. Биир киһи быһаҕынан түөһүн хайытан баран, сиһин үөһүн быһа тардан кэбиспитэ. Онтон тириитин сүлэн баран, сүрэҕин, сиһин үөһүн, уокка ылан быраҕан кэбистилэр. Баһын сүлбэккэ, моонньоон ылан баран, түөрт кырыылаах сэргэҕэ баһын быатынан баайан кэбиспиттэрэ. Ол мин аармыйаттан кэлиэхпэр дылы турбута.

Оҕонньору тэриинэн бүрүйбүттэр эбит. Ону хайыта тыытан баран, уҥуоҕун барытын сааһылаан уурдулар.

Оҕонньор: «Барытын үчүгэйдик оҥордугут. Ханнык да уҥуоҕум сүппэтэ. Урут ортоку араҥастыырга ортоку тарбаҕым биир уҥуоҕа сүтэ сылдьыбыта. Ону бэйэм толоруммутум. Онуоха биир үстээх оҕо өлөн хаалаахтаабыта», – диэбит.

Евдоким Петрович Алексеев. Горнай улууһа, Кировскай нэһилиэгэ. 1983 с. кэпсэтэрбэр 55 саастааҕа.

Айыы Аттаммыт – ходуһа кытыыта. Бүтүннүү хатыҥ, ортотугар биир бэс үүнэн турар.

Урут өрдөөҕүтэ, сэрии кэмигэр, оҕонньор баар этэ Кириллов Василий Федотович диэн. 70-ча саастаах этэ. Ол оҕонньор сэһэнинэн, үс Айыы бухатыыра халлааҥҥа үөһэ көтөн тахсыбыттар үһү. Былыргы ойууттар көрүүлэринэн. Үрүҥ көмүс таҥастаах, аттарын сэбэ – эмиэ. Үрүҥ көмүс сэптээх-сэбиргэллээх дьон үөһэ көтөн тахсыбыттар. Онтон ыла Айыы Аттаммыта диэн ааттаммыт. Күн бүгүнүгэр диэри. Оруобуна кинилэр көппүт сирдэриттэн соҕотох кырдьаҕас бэс үүнэн турар.

Иван Григорьевич Тимофеев-Нэлим Уйбаан. Арҕаа Хаҥалас улууһа, Маҥыны нэһилиэгэ. Харба аҕатын ууһа. 1982 с. кэпсэтэрбэр 90 саастааҕа

Абааһылаах – элгээннээх, ходуһалаах сир.

Дьахтартан түһээт, оҕо тиэрэ түһэ сытар үһү. Аны уот диэки көрбүт. Уот умайан тиҥинии турар үһү. Онтон буоллаҕына, былыргы киһи дьиэ үрдүгэр, оһох иннинэн кыраада буолар. Онно буоллаҕына, сүгэ уга дэгэпчилэнэн ¹ анньан турбуттар. Аҕата.

Малааһын – ынах холо киллэрэн ириэрбиттэр. Ол сүгэ угун кэккэлэһэ.

Чэ, билигини көрбүт. Били тиэрэ түһэ сытан баран көрбүт.

Дьэ, тугу да билбэт буолан хаалбыт. Ол гынан баран, хойут, улаатан, өйдөнөн баран, ыйыппыт: «Мин төрөөтөхпүнэ, сүгэ уга, дэгэпчилэнэн баран, кыраада үрдүгэр турбута дуо? Ынах холо турбута дуо?»

Ол баттахтыын, тиистиин үүнэн баран төрөөбүт. Аҕата, ийэтэ Абааһы Уол диэн ааттаабыттар. Дьэ, ол оннук киһи төрөөбүт сирэ.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Дэгэпчилэнэн – баллырдаан суоран кэбиһэҕин сүгэ угун. Кыспакка, кыһарга бэлэмнээн. Хатара уурбут кыраадаҕа.

Елена Григорьевна Оленова (1927). Нам улууһа, Ойуун Ууһа нэһилиэгэ (билигин Горнай улууһа, Октябрьскай нэһилиэгэ). Мэйик аҕатын ууһа. 1999 с. суруйбутум.

Аҕабынан эһэм Бүлүүттэн кэлбит. Аҕам ийэтин аҕата. Айалаан кэлбит киһини аҕабыт Сиркуоп буол диэн сүрэхтээбит. Бэйэтэ Урууппун диир үһү. Хос аата Лөһөкө Көстөкүүн диэн. Бөдөҥ киһи буолуо. Ол Синньигэс диэн сиргэ кэлэн олохсуйбут. Күөл үрдүгэр.

Онон кинини, бу сири барытын, чугас ыаллары барытын Мэйик аҕатын ууһа диэбиттэр.

Улахан уола Сиркуоп Бүөтүр Көстөкүүнэбис – улуу олоҥхоһут уонна эмчит. Туох баары барытын – сүөһүнү да, киһини да эмтиир. Бүөтүр Көстөкүүнэбис – Өрөөх Бүөтүр диэн. Оҕото һуох.

Кыра уола Ыстапаан-Ньоҕой. Сэттэ оҕолоох этэ. Уола Көстөкүүн-Хахай Көстөкүүн.

Биир уола – Эчикийэ Дьөгүөр. Абаҕата ииппитэ.

Мэйик аҕа ууһун дьоно Бүлүүттэн кэлбит диэн ийэм этэр этэ.

Ньэгэбил аҕатын ууһа.

Кырамданнан, Бадарааннааҕынан, Салдаатынан, Туостайынан уонна Кировскай аҥаара быһыылаах – Ньэгэдьэк аҕатын ууһа.

Ол Ньэгэбил иҥсэ кэбистэрэн кэбиспит. Өлөрүгэр. Наһаа уһуннук олорон. Үс уоллаах үһү. Аттаах киһи кэллэҕинэ, атын сэҥийэтин быһан ылан, үтэн сиир үһү. Кинииттэрин эмиийин тутан көрөр үһү. Быһан ылаары. Ону тулуйбаккалар, уолаттара: «Оҕонньор, дьэ, бөрө һаҥыйаххын кэт», – диэбиттэр. Иин хаһан бэлэмнээбиттэр. Ону эппит: «Бөрө һаҥыйахтанан мөлбөрүһэн эрэбит ээ. Хайдах-хайдах буоларбыт буолла», – диэбит.

Онтон иин үрдүгэр илдьибиттэр, аччыгый уолу: «Эн ыт, эн ыт», – диэбиттэр. Эрбэх тыаһа хабылла түспүт. Онно оҕонньор эппит: «Аччыгый оҕом Эрбэхтэй Бэргэн эрчимнээх эрбэҕин тыаһа тыаһаата ээ», – диэбит. Онон олоҕо бүппүт, чэ.

Баһылай Уйбаанабыс Түмэппиэйэп. Арҕаа Хаҥалас улууһа, Мытаах нэһилиэгэ. Дьаанай аҕатын ууһа. 1998 с. 79 саастааҕа.

Быйаа диэн баар эбит. Саамай былыргы киһи. 1700 сыллааҕы буолуо, бука.

Биир кэргэҥҥэ тахсыбатах кыыс дьахтар баар эбит. Ол кыыс дьахтарга түүн биир киһи киирэн кэлбит. Ол киирэн кэлэн, көссүүлэспит. Ыйдыҥа курдук сырдаан көстөр киһи. Ол көссүүлэһэн баран эппит: «Мин Халлаан уолунабын. Миигиттэн Быйаҥнаах Быйаа диэн уол оҕо төрүөҕэ. Ол Быйаҥнаах Быйаа улаатан, баай, улахан, төрүт киһи буолуоҕа», – диэбит.

Ол былыргы Мытаахтар, Дьаанай аҕатын ууһун төрдө киһи үөскээбитэ үһү. Ол Быйаҥнаах Быйаа сүөһүнэн туох да алдьархай байбыт киһи. Сэттэ ойохтоох. Ол ойохторун буоллаҕына, онтон-мантан кэллэҕинэ, атыырҕаан, эттэрин быһа ыстаан кэбиһэр эбит. Оккумалларын. Оннук уохтаах киһи. Ону, ити түнэ диэн тайах тириитинэн оҥоһуллар, ону илдьэ сылдьан, айаҕар уоптаран кэбиһэллэр. Оччоҕо уоҕа таххар уонна оттон атыырҕаан, уоҕа таххар буоллаҕа ойохторугар.

Ити Быйааттан Доҕой ойуун диэн төрүүр. Быйаа олорбут сирэ Эбэ диэн баар. Син обургу алаас. Алаас Маатта үрдүгэр турар. Ону Быйаа хордорбут. Күөл үрдүгэр Тэлэдьээк ойуун диэн олорбут. Онтон, табаах, чэй оҕото биэрэн баран, атыылаһан, хордорбут. Быйаа хордорбут. Ол хордорбутугар, үчүгэй үүнүүлээх сир тахсан, алаас тахсыбыт. Ол хоруута Сиэн диэн үрэх баар. Онно ааттаах ойууттары кыырдаран, малааһын тэрийэн, хордорбут. Ойуун кыырдарыытыгар эмэгэт эҥин ыйаабыттар, тиитэ, эмэхсийэн, аҕыйах сыллааҕыта охтубут этэ.

Эбэ урукку аата Тэлэдьээк ойуун аатынан – Тэлэдьээк. Тэлэдьээк диэн урукку да дьон, хойукку да дьон харыстаан ааттаабакка Эбэ диэн ааттаабыттар.

Доҕой тоҕус уоллаах эбит. Кинээстэр, улахан баай дьоннор.

Петр Егорович Яковлев. Кэбээйи улууһа, Мукучу нэһилиэгэ. 1975 с. 84 саастааҕа.

Алыһардаах диэн күөл кытыытыгар төрөөбүтүм. Былыр ити сир олохтоохторо, кырдьаҕастар, икки хаһаайыстыба олорбуттара.

Ол онно ити күөлтэн балыктаан сииллэр этэ. Ол балыга буоллаҕына, аҕыйах бырыһыана, уонча бырыһыана буолуо, таҥнары хатырыктааҕа үһү. Мин харахпынан көрбөтөҕүм. Туолка дьон кэпсэтэллэрин истэр этим.

Ол күөл уопсайынан дириҥин муҥха килиэһин быатын ¹, икки килиэс быатын, 40-ча миэтэрэни, түһэрэн көрбүттэр. Дьаакырдаан түһэрбиттэр. Онтукалара тиийбэтэх. Ол онтон ордук ким да кини дириҥин мээрэйдээбитэ биллибэт. Ол күөл аата Сунтаар Үҥкүрэ диэн. Төгүрүйэ өттө суулар күрүлгэн ². Маһа барыта умса тоҥхойон турар. Тула өттө. Этэллэр этэ: аннынан сир тымыра, көҥдөй үрэх, баара буолуо дииллэр этэ. Ол иһин балыга таҥнары хатырыктаах буолуо. Ол балыга таҥнары хатырыктааҕын иһин, уорбалааннар этэллэр. Балыга тоҕо таҥнары хатырыктааҕын ким да дакаастаабат.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Муҥха килиэһин быата – мууһу аннынан тардар быа. Үтүмэҕи батыһыннаран. Оччоҕо онтон атын уһун быа суох буоллаҕа дии. Сүөһү тириитинэн оҥороллор.

 ² Суулар күрүлгэн – күөл төгүрүйэтэ үрдүк сыыр.

Прокопий Прокопьевич Семенов. Кэбээйи улууһа, Мукучу нэһилиэгэ. 1975 с. 40 саастааҕа. Киниэхэ 70 саастаах Дороппуй Николаевич Ильинов-Чоомпуй Дороппуй, идэтинэн муҥхаһыт, кэпсээбит.