* Pewien komunista besarabski opowiadał mi, że w roku 1938 był nanaocznym świadkiem potwornego skatowania Karola Radka, który padł ofiarą "proizwołu" w obozie na Wyspach Sołowieckich.

Tych dawnych, „pionierskich” czasów sięga również tradycja „proizwołu”*. Gdy nie było jeszcze zamykanych na noc szop, w których więźniowie składają po pracy ostre narzędzia (piły, siekiery i topory), a kontrola strażników nie sięgała po zmroku poza koniec bagnetu lub świetliste ostrze reflektoru, część narzędzi wędrowała wieczorem do baraków. Pierwsze zastępy „urków”, przybyłe do obozu w roku 1938, wykorzystały ten stan rzeczy, aby proklamować w zonie od zmierzchu do świtu małą „republikę więźniów” z własnymi sądami kapturowymi. Żaden strażnik nie ośmielił się pojawić między barakami w nocy nawet wówczas, gdy do jego uszu dochodziły straszliwe jęki i krzyki mordowanych więźniów politycznych; nigdy przecież nie wiadomo było, zza jakiego baraku wychyli się i roztrzaska mu łeb ciężki obuch toporzyska. Ponieważ dochodzenia dzienne dawały prawie zawsze bardzo nikłe rezultaty, polityczni zorganizowali własne oddziały samoobrony i ta wojna domowa między wykolejonym proletariatem a inteligencją rewolucyjną przetrwała podobno ze słabnącym stopniowo natężeniem do początków roku 1939. Był to czas, kiedy nowoczesne urządzenia techniczne i wzmocnione załogi obozów pozwoliły nareszcie NKWD uchwycić inicjatywę w swe ręce. W roku 1940 szczątkowe formy „republiki więźniów” istniały już tylko po to, żeby ułatwić „urkom” nocne łowy na nowo przybyłe kobiety. Półtora roku temu bowiem założony został w obozie pierwszy barak kobiecy. Trzeba tu oddać sprawiedliwość NKWD, które przyglądało się na ogół temu chrzestnemu tarłu przez palce, że dozwalało tylko na polowanie w zonie; drzwi do baraku kobiecego znajdowały się na odległość celnego strzału z wartowni. Nowo przybyłe kobiety były na ogół uprzedzane przez stare „łagiernice” o grożącym niebezpieczeństwie, ale zdarzały się wypadki, że nie dawały tym ostrzeżeniom wiary. Skargi zanoszone nazajutrz po wypadku na wartownię były przyjmowane drwinami, a zresztą któraż rozsądna kobieta miała ochotę narazić się na bezlitosną, ślepą mściwość „urków” w obozie? Dowiadywała się od razu na wstępie, jakie są reguły walki o życie w obozie i ulegała im instynktownie, nie wychodząc z baraku po zmroku lub szukając sobie możnego opiekuna wśród prześladowców. Na początku roku 1941 nocne łowy zostały również ukrócone przez NKWD. Życie stało się dla jednych znośniejsze, a dla innych „użasno skucznoje”.

Po przyjeździe do obozu przespałem dzień w opustoszałym baraku, a pod wieczór, gdy zaczęły mną trząść dreszcze i poczułem gorączkę, powlokłem się za radą starego popa Dimki do „łazarieta”. Dimka, który jako beznogi staruch był dyżurnym w baraku, doradził mi przyjaźnie, żebym nie ustępował lekarzowi, dopóki mnie nie skieruje do szpitala. „Po więzieniu – mówił – należy się najsamprzód odpoczynek, zanim się człowiek weźmie do uczciwej pracy”. Przy słowie „uczciwej” zaśmialiśmy się obaj. Pop uderzył się drewnianym jarzmem w protezę, założył je sobie na kark i podniósł z ziemi żelaznymi hakami dwa wiadra. W jego bezczynnym życiu wybiła najważniejsza chwila w ciągu dnia. Wyszorował był już podłogę, dorzucił drew do pieca i ruszał teraz po wrzątek do picia i po „chwoję” – ciemnozielony odwar z igieł sosnowych, który pomagał podobno na awitaminozę. Bardzo nieliczni w obozie chorzy na szkorbut otrzymywali od lekarza kartki na „cyngotnoje pitanije”. Tym mianem określało się sporą łyżkę siekanej surówki – przeważnie cebuli, marchwi, brukwi i buraków. Prawie zawsze starania o „cyngotnoje” były walką o dodatkową łyżkę jedzenia, a nie o lekarstwo.

W zonie było już szarawo, ale zacisznie i prawie pogodnie. Pierwsze dymy unosiły się nad barakami, zamiatając szerokimi pióropuszami okapy dachów, oblodzone szyby okien tliły się brudnym światłem jak anemiczne słońce jesienne zachodzące za chmurą z nieprzezroczystej błony, a na horyzoncie jak okiem sięgnąć ciągnęła się czarna ściana lasu. Ścieżki w obozie zrobione były z dwóch położonych obok siebie desek. Czyścili je codziennie, szczególnie po nocach obfitujących w śnieżyce, popi, odwalając drewnianymi łopatami śnieg na boki i piętrząc zaspy, które sięgały niekiedy do pasa. Cały obóz wyglądał jak ogromna odkrywka gliny, unerwiona siecią wąskich kanalików dla wagonetek. Uchylone wrota na wartowni czekały już na powrót pierwszych brygad z pracy. Na wysokim pomoście koło kuchni stał ogonek pozszywanych ze szmat cieni w uszankach i ogromnych łapciach, z których sterczały nogi obwiązane sznurkami, i niecierpliwym pobrzękiwaniem kociołków przypominał o sobie kucharzowi.

Lazaret mieścił się w małym domku niedaleko baraku kobiecego. Za przepierzeniem z dykty dyżurowali lekarz i „lekpom”, a w kącie obok drzwi siedział za stolikiem obdarty i zarośnięty starzec w drucianych okularach i łagodnym spojrzeniem maleńkich oczu witał każdego wchodzącego, aby go po chwili z nie ukrywaną radością wciągnąć na listę pacjentów. Zdawał się tu zadomowiony, bo nie tylko pięknym, kaligraficznym pismem odnotowywał nazwiska czekających i dorzucał ciągle rozłupane okrąglaki do pieca, ale wypytywał z zabawną powagą o symptomy choroby, wykrzykiwał – wsadziwszy kudłaty łeb za drzwi przepierzenia – „Tatiana Pawłowna, każetsia sierioznyj słuczaj”, i wracając za swój stół, z zadowoleniem pobełtywał drewnianą łyżką w resztkach zupy, które grzały się w małej blaszance na krawędzi piecyka. Miły głos kobiecy odpowiadał niezmiennie: „Matwiej Kiryłłowicz, budtie lubieznyj podożdat'„, a starzec rozkładał ręce gestem zaaferowanego dygnitarza. Te resztki niezwykłej, przesadnej wręcz grzeczności spotyka się w obozach tylko u ludzi starszych.

Wśród czekających przeważali „nacmeni”. Trzymając się już w poczekalni za brzuchy, wybuchali od progu przepierzenia żałosnym skomleniem, w którym jęków bólu nie można było odróżnić od łamanej cudacznie ruszczyzny. Nie było na ich chorobę lekarstwa, uważano ich więc na ogół za nieuleczalnych symulantów. Umierali z tęsknoty za krajem rodzinnym – z głodu, mrozu i monotonnej bieli śniegu. Ich przymrużone skośnie oczy, nienawykłe do krajobrazu Północy, łzawiły nieustannie i zarastały na rzęsach żółtym pasemkiem ropy. W rzadkie dni wolne od pracy Uzbecy, Turkmeni i Kirgizi zbierali się we wspólnym kącie baraku, przyodziani odświętnie w kolorowe chałaty z jedwabiu i wzorzyste jarmułki. Nie można było nigdy odgadnąć, o czym rozmawiają z tak niezwykłym ożywieniem – gestykulując, przekrzykując się nawzajem i kiwając smętnie głowami – ale to pewne, że nie o obozie. Bardzo często późnym wieczorem, gdy starsi odchodzili już do swoich baraków, młodsi zostawali jeszcze parami na wspólnych pryczach i godzinami gładzili się w milczeniu po szyjach, twarzach i plecach, obciągniętych jedwabnym płótnem. Wyglądało to na wzbierający stopniowo spazm, bo ruchy stawały się coraz wolniejsze i nabierały drętwości, a zamglone oczy tężały w słup. Nie wiem, jak się kończyły te nocne pieszczoty, i nigdy nie widziałem „nacmenów” uprawiających męską miłość, ale w czasie mojego półtorarocznego pobytu w obozie przez Jercewo przeszła tylko jedna Turkmenka. W „nacmeńskim” kącie przywitało ją z honorami grono starców i młodzieży i odstawiło przed zapadnięciem nocy do baraku kobiecego; nazajutrz poszła na etap.

Tatiana Pawłowna okazała się istotnie uprzejmą, siwiejącą już kobietą, i upewniwszy się, że mam bardzo wysoką temperaturę, dała mi bez trudu skierowanie do szpitala. „Nie załatwia to jednak wszystkiego – powiedziała mi na odchodnym – trzeba czasem bardzo długo czekać na wolne łóżko”. Gdy wracałem wieczorem do baraku po rzeczy, w zonie było już ciemno. Na wąskich ścieżkach posuwali się po omacku „kurzy ślepcy”, dotykając ostrożnie oblodzonych desek gumowymi łapciami, a czarnej zasłony powietrza trzepocącymi palcami rąk. Coraz wpadał któryś w zaspę śnieżną i wykopywał się z niej rozpaczliwymi ruchami tułowia, wzywając cicho pomocy. Zdrowi więźniowie wymijali ich obojętnie i szli szybko przed siebie, wzrok utkwiwszy w rozjarzonych oknach baraków.