Адчуўшы, што Масей здзіўлены, нават уражаны ягоным выглядам, стары з прыкрасцю падумаў: «Значыць, сапраўды мае справы кепскія», а ўслых засаромлена сказаў:

— Хварэю, Дзянісавіч.— Памаўчаў трохі, а тады зноў быццам спахапіўся: —Ну, а скажы, Дзянісавіч, ці варта чалавеку наогул жыць?

— Як гэта? — Масей расплыўся ў шчырай, можа, таму трохі паблажлівай усмешцы.

— Ну, можа, не зусім так я сказаў,— паправіўся Парфён.— Я меў на ўвазе вось што: ці трэба чалавеку доўга на свеце жыць?

— Усё роўна дзіўнае пытанне. Я не магу вам адказаць на гэта, дзядзька Парфён. Ды і чаму раптам такая размова?

— Кажу, хварэю вось, дак таксама думаю. А цяпера цябе ўбачыў, спытацца рашыў.

— Значыць, я пад настрой трапіў?

— Лічы, што так.

— І ўсё-ткі, дзядзька Парфён, я не ведаю, што адказаць вам. Але адзін разумны філосаф, дарэчы, немец, сказаў, што ніхто з нас не створаны для шчасця, затое ўсе мы створаны для жыцця. Значыць, усе мы павінны жыць. Ну, а наконт таго, доўга ці нядоўга жыць, тут ужо як каму на раду напісана.

Але Парфён, здавалася, ужо не цікавіўся апошнімі Масеевымі словамі.

— Няўжо бываюць і неразумныя філосафы, Дзянісавіч? — раптам спытаўся ён.

— Бываюць.

— А як прозвішча таго, разумнага?

— Феербах.

— Не, не чуў,— пакруціў галавой Парфён.— Значыць, кажаш, немец?

— Так.

— Глядзі ты!.. А цяпера во еты Гітлер! Таксама ж, пэўне, разумным сябе лічыць?

— Ды яшчэ якім! — чамусьці засмяяўся Масей.— Ажно фюрэрам!

— Ну, ладна, чорт з ім, з Гітлерам! — паморшчыўся Парфён.— Ты ўсё ж падумай, Дзянісавіч, дзеля чаго трэба чалавеку жыць, раз яму і ў шчасці твае філосафы адмаўляюць?

— Ды не адмаўляюць,— засмяяўся Масей.— Проста, не кожнаму яно выпадае. Тут розныя прычыны здараюцца. Адзін — хварэе, другі — шалее, трэці — дурэе, чацвёртаму проста паабедаць няма за што.

— Ну, каб ета толькі так было!..— не паверыў Вяршкоў.— Я пра другое хачу даведацца. Узяць хоць бы мяне во. Ну, што добрага ў маім жыцці, каб доўга жыць? І наогул, каб саўсім жыць? Дзеля чаго маё жыццё? Колькі і помню сябе, дак адно араў вось етае поле. Узару, пасею, збяру, паядзім. Дак ці ж варта варочаць да варочаць ету зямлю толькі дзеля аднаго, каб жыць? Не, Дзянісавіч, для жыцця чалавечага ёсць альбо іншы сэнс, якога і твае разумныя філосафы не ведаюць, альбо тады і праўда, што зусім яго няма. Таму і назаляю табе. Перад тым як выпаўзці сюды з хаты, я таксама вось так думаў. А тут, бачу, ты. Дак з кім пагаварыць, як не з табой? А можа, і праўда, Дзянісавіч, што чалавеку ўсё адно колькі на етым свеце пражыць — дваццаць пяць гадоў ці ўсе сто?

— Калі б так было, як вы кажаце, то, вядома, розніцы ніякай. Але чалавек не толькі арэ ды есць.

— Дак ета я толькі к слову, што ён арэ ды есць,— нібыта ён і нітку сучыць, ён і колы вырабляе. Але ж памяркуй, Дзянісавіч,— страпянуўся на гэта Парфён.— Ён і тапаром махае, зноў — ён усё гэта робіць для сябе, каб жыць: тапаром махае, бо без хаты не пражыве, нітку сучыць, бо голаму тады давядзецца хадзіць, колы на парні гне, бо ездзіць трэба. Так што, сам бачыш, не дужа вялікая ва ўсім етым мудрасць.

— Не, дзядзька,— лёгка засмяяўся Масей,— якраз у гэтым вось — каб жыць — бадай, і мудрасць уся закладзена. Мусіць, у гэтым і сэнс нашага знаходжання на гэтым свеце. Ну, а што датычыць вашага песімізму, то...

— Ета не песімізм, як ты кажаш, Дзянісавіч,— заспяшаўся гаварыць Вяршкоў.— Ета — другое. Ета — спроба высветліць: што да чаго тута і адкуль. Жыццё чалавека можна параўнаць з хуткай яздой. Толькі і паспяваеш перапрэгчы іншы раз каня. А так усё імчыш куды-та, ажно пакуль не апынешся на краі стромкага абрыву. Вось тады і пачынаеш думаць-гадаць: і чаго ехаў, і навошта спяшаўся? Так і са мной адбылося. Усё жыццё не думаў, чаго жыву, а тута раптам пачаў.

— А няўжо, дзядзька Парфён, у вашым жыцці не было нічога такога, што б апраўдала нават у вашых вачах яго сэнс? Я чаму кажу: у вашых вачах? Дужа вы вялікую мерку да ўсяго бярэце. Дык няўжо вы нічога не зрабілі, з чым шкада было б расстацца, каб... і сапраўды давялося памерці?

— Не помню... Можа, й зрабіў... Можа, з дачкой, з унукам...

— Вось бачыце!

— Але ж ета, калі падумаць, таксама...

— Правільна,— усклікнуў Масей, зразумеўшы наперад Парфёнаву думку.— Аднак чалавек разам з усім жыве і дзеля таго, каб паўтарыцца ў другім. У Евангеллі напісана пра гэта так: «Праўду, праўду кажу вам, калі пшанічнае зерне, упаўшы на зямлю, не памрэ, то астанецца адно, а калі памрэ, то прынясе багата плода».

— Значыць, ва ўсім ёсць сэнс? — зразумеў Парфён.— Нават у смерці?

— Ёсць.

— І ў вайне?

— Так. Бо ў вайне звычайна змагаюцца дабро са злом.

— Многа ж, дужа многа падае етых зярнятак на зямлю,— уздыхнуў Вяршкоў,— ажно сорамна часам, што ты яшчэ сам жывеш. Але ж цікава выходзіць,— сказаў, счакаўшы трохі, Вяршкоў.— Кругом я вінаваты. Нешта я стараюся гаварыць сваё, а ты мне, Дзянісавіч, наадварот усё.— І пранікліва, быццам з крыўдлівай няверлівасцю, паглядзеў на Масея.

— Чаму вінаваты? — схамянуўся ад гэтага позірку Масей.

Вяршкоў скрушліва ўсміхнуўся:

— Ведаеш, Дзянісавіч, лезе ўсякае ў галаву. Дзіва, але ж нават... Мусіць, і праўда скора памру. Здаецца, што б прасцей магло быць, аднак не мог адзін растлумачыць сабе, што такое ёсць етае само дабро. Ляжу і не магу даўмецца, быццам я таго дабра сам не бачыў ні ад каго і нікому не рабіў. Во да чаго раптам дайшоў, Дзянісавіч, за етыя дні ў хваробе. Таксама, няйначай, філосафам станаўлюся. Ну да ладна. Дзянісавіч, я ўсё пра сваё да пра сваё. А як ты? Адкуль ты? Здаецца ж?..

— Было, дзядзька! — зусім весела, як пра нейкую дужа даўнюю сваю хлапечую правіннасць, якая раптам адкрылася, стала вядома, сказаў Масей.

Вяршкоў пасля гэтага нечага ссунуў бровы і, адвярнуўшыся, выразна, з прытворствам, пакашляў, акурат пракрактаў ад прыкрасці. Ён па-ранейшаму стаяў за плотам з перавешанымі цераз верхнюю жардзіну рукамі, і гэтая акалічнасць раптам кінулася Масею ў вочы асаблівым сэнсам — няйначай, чалавек стаў так не дзеля адной позы ці зручнасці. Значыць, Парфён выйшаў сюды, не разлічыўшы сілы, і цяпер яму нялёгка будзе вярнуцца на ранейшае месца — у сад ці ў хату. Колькі хвілін назад Масею дзіўным было бачыць хваравітасць на Парфёнавым твары, аднак зусім незраўнаным стала яго адчуванне пасля таго, як уявіў Парфёнаву бездапаможнасць. Між тым, ніхто ў вёсцы за гэтыя дні і слова мімалётнага не сказаў аб Парфёнавай хваробе. Ледзь не ўтрапёны, Масей цяпер глядзеў збоку на вывернутую патыліцай Парфёнаву шыю з глыбокімі маршчынамі і востра, ажно да пякучасці ўсярэдзіне, думаў пра ўсю гаворку, якую яны вялі перад гэтым адзін з адным, усё роўна як дапусціў у ёй нейкую недаравальную нетактоўнасць, калі не больш. Тым часам Масей проста не мог дазволіць сабе нічога падобнага, бо заўсёды паважаў Вяршкова за вельмі разумнага і разважлівага чалавека, ад гаворкі з якім, ад зносін з якім ніколі не страціш, а, наадварот, набудзеш. Кожны раз, як Масею даводзілася размаўляць з ім у свае прыезды ў Верамейкі, ён захапляўся гэтым чалавекам і разам з тым дзівіўся, як той, лічы, малапісьменны селянін, умее ахопліваць сваім уяўленнем вялікія праблемы, што заўсёды набывалі грамадскую значнасць, і даваць ім правільнае тлумачэнне. Калі гаварыць пра народ і пра носьбітаў мудрай народнай сталасці, то Вяршкоў якраз і быў адным з тых лепшых прадстаўнікоў народа, у свядомасці якога акумуліравалася ўсё найбольш чыстае, здаровае, сумленнае і непадатлівае, на чым трымаецца ўклад жыцця. Дарэчы, бацьку свайго Масей таксама адносіў да гэтай катэгорыі людзей, хоць у параўнанні з Вяршковым той меў ужо большы грамадскі вопыт, напэўна, больш ведаў, нездарма ж столькі гадоў з’яўляўся галоўнай фігурай у Верамейках. Дзіва, што з бацькам Масей спрачаўся, даказваў сваё, а вось з Парфёнам ужо нібыта і не хацеў, саромеўся нават гаварыць пра тое самае.

І ўсё-ткі ён паспрабаваў апраўдаць гэтае сваё нежаданне.

— Разумееце, дзядзька Парфён, у жыцці ёсць рэчы, пра якія не заўсёды хочацца лішні раз успамінаць.— Праўда, гаворачы гэтак, Масей быў не зусім шчыры, прынамсі, успамінаў гэта ніяк не датычыла; затое цалкам ён стаў шчыры тады, як далей растлумачыў: — Бацька мой наогул кажа, што цяпер размовы пра ўсё, што са мной адбылося, акрамя шкоды, тут нічога не прынясуць. Так што...