Затрымкі гэтай з разглядваннем літаграфіі якраз хапіла Парфёну, каб забыцца пра нядаўнюю насцярогу. Ужо зусім не думаючы пра тое, што ад слабасці падкосяцца ногі ці закружыцца галава, Парфён абапёрся рукамі на край ложка, падштурхнуў сябе і зрабіў некалькі парывістых крокаў да парога. Надзейнасці ў нагах не было, але і страху, што яны не вытрымаюць, падвядуць, таксама не было. Затое было імкненне хутчэй выйсці з хаты, быццам яе пачало запаўняць атручанае паветра. Націснуўшы вялікім пальцам на пляскаты язычок клямкі, Парфён піхнуў — адразу рукой і нагой — ад сябе дзверы, зусім не клапоцячыся, што яны расчыняцца напята, грукнуцца другой клямкай аб сцяну, і хутка, ледзь не вобмацкам, ступіў на ганак. Бляск сонечнай раніцы, што падаў на загароджаны хлявамі двор проста з неба, адразу нібыта асляпіў яго, а паветра, якое захоўвала на двары яшчэ халаднаватую свежасць, бадзёрым хмелем патыхнула ва ўсё, чым прагна дыхаў ён. Усё гэта — і рэзкі бляск сонечнай раніцы, і хмелем б’ючае свежае паветра — у момант падзейнічала на аслабелы арганізм. І Парфён дакрануўся плячом да бакавой луткі. Зноў як і ў тую раніцу, калі выходзіў выпрабоўваць свае сілы, ён сказаў сабе, дакладней, падумаў: «Слаб чалавек!..»

Гэтыя два словы цяпер ён прамовіў з нейкай асаблівай ахвотай, усё роўна як добрае заклінанне, пасля якога чалавек знаходзіць і сілу, і ўпэўненасць, адкрываючы раптам для сябе суцяшэнне ў тым, што ён усяго толькі мае дачыненне і падзяляе тое, да чаго маюць дачыненні і што падзяляюць усе астатнія людзі.

З саду пахла яблыкамі і яшчэ нечым, што разам моцна заглушала іншыя пахі, якія, няйначай, маглі адчувацца на сялянскім падворку,— гэта быў знаёмы пах, які застаўся ад кісла-салодкага лета.

«Пайду-тка я ў сад»,— спакойна, з нейкаю радасцю ў душы падумаў Парфён і, прыслухоўваючыся да свайго ўнутранага адчування, адштурхнуўся ад луткі, паволі сышоў па сходках з ганка.

Сад быў, як кажуць, ва ўсім спелым харастве, якое настае ў канцы жніўня ды яшчэ працягваецца і ў верасні, пакуль на летніх дрэвах не пачынаецца масавы яблыкапад; на грушах і яблынях сучча гнулася ад чырвоных, жоўтых і светла-зялёных крамяных пладоў; на голай зямлі пад дрэвамі пераліваліся сонечныя ясвы; угары, паміж густога вецця, пырхалі, акурат па лясным малінніку, валлякаватыя птушкі, якіх ужо даўно ніхто не палохаў тут не толькі знарок, а і знячэўку. Сад быў Парфёнавым гонарам, справай ягоных рук, бо хоць Вяршковы — і дзед Парфёнаў, і бацька — лічыліся ў вёсцы гаспадарамі, у якіх ёсць сад, аднак толькі Парфён даў яму належны толк. Дзедаў і бацькаў сад (а Вяршковы ўсе спакон веку жылі на адной сядзібе) заўсёды стаяў запушчаны, здаралася, што па некалькі гадоў дрэвы, з’едзеныя паршой, не прыносілі пладоў, грушы і яблыні часта вымярзалі — абы зіма трохі палютавала маразамі. Парфён жа, як толькі падрос і займеў у доме вагу, здаецца, першае, што зрабіў, гэта выкарчаваў увосень дуплаватыя і малаплодныя дрэвы, а замест іх накупляў у Шкарняка і прывёз маладыя саджанцы. Праз дзесяць гадоў з тых Шкарняковых саджанцаў выбуялі тут цудоўныя «бэры», «сапяжанкі», «ільінкі», «антонаўкі», «пладавіткі», «пуцінкі» ды «баравінкі»... Ніводнае дрэва ў Парфёнавым садзе не паўтаралася, акрамя «антонавак». Іх было ў яго тры, і яны стаялі абапал грушы, унізаныя цяжкімі, быццам з жалеза адлітымі, яблыкамі звычайна да самага лістабою, калі па краях неба пачыналі грувасціцца адна на адну цёмныя хмары, з-пад якіх паволі высоўваліся ў сіняе прадонне адгор’і снегавых аблокаў. Уратаваў Парфён свой сад і ў нядаўнія маразы, пад час фінскай вайны.

Паўз крайнія дрэвы, якія гулка, акурат ратуючыся, каб не абламіцца ад цяжару, гублялі па адным яблыкі, Парфён абмінуў з сонечнага боку сад, няспешна накіраваўся да плота, што адгароджваў сядзібу ад загуменнай дарогі. Там ён прыпаў грудзьмі да верхняй жардзіны, перакінуў на той бок абедзве рукі, усё роўна як павіснуўшы на ёй падпахамі. Так стаяць было зручна і спакойна, не адчувалася нават цяжару на ногі.

Адразу за мурагом, што здавён пакідаўся тут неўзараным, шырылася поле, якое ішло правым краем уздоўж бальшака да пясчанага ўзлобка, нібыта ўторканага прысадзістымі, вырасшымі пад сонцам сасонкамі, а левым увесь час выгіналася паўз сіўцовыя лагі, пашыраючы светла-зялёны прасцяг, і закруглялася, падыходзячы да бальшака, на тым жа ўзлобку.

Доўга стаяў Парфён адзін ля плота, ажно пакуль не ўбачыў здалёку чалавека. Убачыў і ўзрадаваўся, хоць не пазнаў.

Чалавекам тым быў Зазыбаў Масей. Пасля настойлівых матчыных угавораў Масей усё-ткі рушыў з Паддубішча ўніз да сухадолу, напіўся там з крыніцы вады, з захапленнем сказаўшы ўсё роўна як абавязковае ў такім выпадку: «ех ipsa fonte libere» («напіцца з самой крыніцы» — лат.), затым зрабіў вялікі круг да былых наддаткаў і павярнуў к глінішчу.

У адрозненне ад Парфёна Вяршкова, які доўга не мог пазнаць Зазыбавага сына, Масей яшчэ зводдаль лёгка здагадаўся, хто гэта выйшаў на Вяршковым гародзе да плота.

Не зварочваючы да сябе ў завулак, ён прамінуў, шыбаючы па дарозе, выган, з якім межавала сядзіба Вяршковых, і яшчэ крокаў за колькі павітаўся:

— Добры дзень, дзядзька Парфён!

Тады і Вяршкоў кінуў насустрач сваё здзіўленае, але спаважнае запытанне:

— Ці не Дзянісавіч ета?

— Так,— усміхаючыся, падышоў Масей да плота з другога боку.

— А я гляджу — ідзе хтось паўз глінішча, стаю і гадаю сабе, бытта знаёмы чалавек і незнаёмы, а цяпера бачу, дак ета ажно і праўда ты, Дзянісавіч! — Парфён адчуў у сабе здольнасць гаварыць без перашкоды, яму нішто не замінала ўнутры гэта рабіць, таму ён не стаў чакаць наступнага Масеевага слова, спытаў: — Адкуль жа ты?

— Хадзіў, глядзеў.

— Значыць, ты ўжо даўно тута?

— Даўно.

— А я і не чуў,— акурат пашкадаваў Парфён.

Масей не бачыў Вяршкова даўно. Добра не помніў нават, ці даводзілася сустракацца ім у яго апошні прыезд у Верамейкі, ужо з Мінска. Затое ў трыццаць чацвёртым годзе, у завейным снежні, яны размаўлялі часта. Балазе тады хапала пра што размаўляць. У той месяц нарэшце была адменена ў краіне картачная сістэма на хлеб. А наогул — снежань у трыццаць чацвёртым годзе пачаўся нядобра: стрэлам з нагана ў будынку Смольнага... Былі, вядома, і другія падзеі, якія адбываліся ў снежні трыццаць чацвёртага, напрыклад, краіна з вялікім уздымам рыхтавалася да выбараў у Саветы, і сярод кандыдатаў у дэпутаты называліся першыя Героі Савецкага Саюза, лётчыкі, якія выратавалі з лёдавага палону чалюскінцаў; у строй дзеючых уступіў Кузнецкі металургічны завод, дарэчы, да будаўніцтва якога меў непасрэднае дачыненне славуты расейскі доменшчык Курака, якога ў Верамейках, таксама як і ў іншых навакольных вёсках ад Унечы да Казельскай Буды, ведалі па дзевяцьсот пятым годзе, калі ён, унук адстаўнога генерала, узнімаў сялян на паўстанне супроць мясцовых памешчыкаў; Савет народных камісараў і Усесаюзны Цэнтральны Выканаўчы Камітэт з вялікім жалем паведамлялі народу аб смерці кавалера ордэна Леніна, «буйнейшага вучонага, актыўнага барацьбіта за навуку» славутага акадэміка Мара... У газетах амаль кожны дзень з’яўляліся паведамленні — «у народным камісарыяце ўнутраных спраў», дзе сустракаліся часам знаёмыя ўсім прозвішчы. Вяршкоў звычайна прыходзіў да Зазыбаў у хату, абы толькі гаспадары паспелі павячэраць, і заставаўся там да першых пеўняў. У Масеевай памяці ўтрымалася з тых вечароў адна Парфёнава думка, якой пасля даводзілася не адзін раз здзіўляцца. Трымаючы газету ў руках з чарговым спісам засуджаных ворагаў народа, Парфён са скрухай сказаў: «У такой справе заўсёды небяспека ёсць. Хоць ты як сцеражыся, хоць які ты сумленны ды крыштальны ні будзь, а небяспека ёсць. З каго першага пачынаць, людзі звычайна ведаюць. А вось на кім скончыць еты свой пачатак, не ведаюць. Адсюль і бяда. Сянні ты яго забярэш, а заўтра па цябе самога хто другі прыйдзе. Так што... Словам, ета як тое проса ў мяшку, абы дзірачку маленькую пракалупаў хто ногцем, тады ўжо і не стрымаеш, усё роўна як вада адтуль пацячэ».

Цяпер Масея здзівіў Парфёнаў выгляд. На твары ляжала нейкая нежывая зямлістасць, што, няйначай, сведчыла пра агульны стан здароўя.