— Дарэмшчыну?

— Ты, бацька, як следчы мой! — засмяяўся Масей.— Той таксама вось гэтак шчыра здзіўляўся — маўляў, і што, нічога такога не гаварылі вы між сабой? Дык вось, як на споведзі гавару — ані блізка! Справа ў тым, што сярод высокаадукаваных людзей зачасаўся чалавек, бачыш, я не гавару, што нягоднік, нават больш, дык вось... сярод высокаадукаваных людзей зачасаўся чалавек, які толькі што скончыў у вёсцы сямігодку.

Можна ўявіць сабе, чым здалася яму размова разумных людзей? Вось ён і выклаў яе па свайму разуменню, няйначай палічыўшы сябе большым патрыётам, чым кожны з нас.

— Ну, а следства? Няўжо следства не магло разабрацца?

— Вось у тым жа і загадка часу! Я ж недарэмна кажу, што нібыта сляпы снежны ком з гары каціўся. Аказваецца, абы данос паступіў. А той ужо, як след, зачароўваў усіх.

Масей раптам пачаў кашляць, чамусьці ажно да гідлівасці ў жываце. Зазыба дакрануўся да яго рукой:

— Ты не хвалюйся, сын!

— Я ўжо даўно не хвалююся з гэтай прычыны, — нарэшце пракашляўся Масей. — Усярэдзіне ў мяне — горка і пуста.

— Але ж горыч таксама ачышчае чалавека.

— Чым?

— Сваёй гаркатой.

— Але ж яе замнога ў людзей. Толькі цяпер яна разбаўлена другімі якасцямі, урэшце, у час вайны іначай і быць не можа. Разбаўлена, але не знішчана.

— Нічога, усё мінецца, сын. Горыч — яна таксама абуджае ў чалавеку новае веданне жыцця. Вось толькі з вызваленнем тваім трохі не так выйшла. Таму я ўспомніў адразу пра армію — гэта якраз самы выхад з твайго становішча быў. Нездарма ж кажуць, — пераможцаў не судзяць.

— Думаеш, я сам не разумею, у які капкан трапіў? — сумна паглядзеў на бацьку Масей.

— Ага, у капкан наогул, хоць у які, няма зайздрасці трапляць, а ў гэтакі, дык і зусім ужо няварта было б.

— Ён усё роўна як забыты. Можа, ніхто ўжо не прыйдзе праверыць яго.

— Нічога, сын, неяк жа будзе!.. Абы за табой не было...

— А што за мной магло быць? — ускінуўся Масей. — Хіба ад цябе я хаваўся б? — Ён зноў пачаў кашляць, хоць і не так надрыўна, як мінулы раз.

Зазыба сказаў:

— Хадзем, сын, яшчэ раз на палок. Пагрэемся. А то і праўда — разлегліся тут. Даўно ў цябе гэты кашаль?

— Было неяк, а тады само прайшло.

— Можа, грудзі?

— Не-не, мусіць, не.

— То і добра. Хадзем. Больш парыць венікам не буду. Пагрэю так.

У лазні ўжо дыхалася вальней, гарачыня амаль не даймала, аднак Зазыба расчыніў на вуліцу і зашклёнае ніжняе акенца.

— Кладзіся зноў на палок, — сказаў ён. — Ды павярніся галавой да печкі. З правай рукі мне зручней будзе.

Пакуль Масей мулка ўкладваўся на асінавых дошках, асцерагаючыся нарабіць сінякоў, Зазыба ўправіўся прынесці з прылазніка вядро з варам, накрытае драўляным вечкам. Паставіўшы вядро на падлогу, ён падняў кінуты Масеем венік, агледзеў яго, каб не тырчалі голыя пруты, тады таплянуў у гарачую ваду.

— Вось аб чым я прасіць цябе мушу, сын, — сказаў раптам ён, кладучы на спіну Масею нанава распараны венік. — Не гавары ты з мужыкамі пра ўсё гэта ў вёсцы. Я разумею, ты цяпер пакрыўджаны. Табе і праўда не соладка. Але павер мне, свайму бацьку, што Савецкая ўлада ў тваёй бядзе не вінаватая. Ты ж сам кажаш, ком з гары каціўся. Было, адмаўляць нельга. Але ж... не ўсюды аднолькава. У нас, напрыклад, дык ніводнага і пальцам не кранулі. Ды і не толькі ў нас. Значыць, самаўпраўства на месцах тварылася. А зверху за ім недагледзелі.

— Дзіўныя ў мяне бацькі, — пацепваючыся скурай ад пякучага бярозавага лісця, горка ўсміхнуўся Масей. — Маці ўвесь час на госпада бога спадзяецца, а бацька — на вышэйшую ўладу!..

— Іначай мне нельга, сын, — тапляючы зноў венік у вядро, крактануў Зазыба. — Бо што я варты сам тады. А ў жыцці ці мала што здараецца. Тым больш калі гэтае жыццё нанава будуеш. Тут і памыліцца не цяжка, не тое што недагледзець. Сам разумееш.

— Вопыту няма — таму рабі што хочаш, набірайся вопыту. Памыляешся? Ну што ж, не памыляецца той, хто нічога не робіць. Таму рабі памылкі, хутчэй навучышся. Папомніш мяне, бацька, пра гэта яшчэ скажуць, ой, скажуць!

— Я і сам разумею, што скажуць! — незалюбіўшы сынаву зласлівасць, павысіў голас Зазыба. — Бо не раз ужо гаварылі! У калектывізацыю наварочалі лішняга — паправілі, галавакружэнне ад поспеху выйшла. У трыццаць восьмым таксама паправілі. Яжова пакаралі. На пленуме парушэнні асудзілі. Так што...

— Святы чалавек ты ў мяне, бацька, — уздыхнуў Масей. — За гэта я і паважаю цябе. За тваю веру, якая не дае зразумець, дакладней, прызнаць нават самае жахлівае.

— І на тым дзякуй, сын. Другім разам, можа б, і не сказаў, а сёння — прымаю нават пахвалу. Прыемна. Асабліва калі сын хваліць, а ты добра ведаеш, за што ён хваліць.

Гэтыя словы прагучалі для Масея адным часам і як дакор, і як схаваная іронія. Таму ён, сумеўшыся, змоўк.

Бацька таксама не пачынаў нанава гаворкі.

Тапляючы раз-поразу венік у вар, ён патрэсваў яго над сынавай спіной, праносіў уздоўж хрыбціны і кожны раз на момант спыняўся ў якім-небудзь адным месцы, прыціскаў бярозавае вецце да цела. Масею моцна пякло ад гэтых дотыкаў, але ён пакорліва маўчаў, нават не варушыўся, толькі часам пацепваўся скурай.

...Надзеты ва ўсё новае, Масей неўзабаве ступіў на парог у прылазніку, глянуў паперад сябе ў шырокі прасцяг, дзе над гарбатым полем узыходзіла чырвонае сонца, і адчуў раптам, як моцна, нібыта перад самымі маразамі, патыхала палыном.

VI

Баі на абараняльным рубяжы, што перасякаў тульска-арлоўскі тракт, як пачаліся амаль нечакана, быццам знянацку, калі яшчэ не ўсе палкі 284-й дывізіі занялі траншэі перад вялікім супрацьтанкавым ровам, так і спыніліся, дакладней, не спыніліся, проста аціхлі на нейкі час. Уласна, зацятых абараняльных баёў, як гэта мела месца на ранейшых рубяжах, напрыклад, на Дняпры, пасля і на Сажы, тут пакуль наогул не завязалася. Немцы спачатку мелі намер разбурыць новую паласу «абароны рускіх» проста з паветра. Над супрацьтанкавым ровам, над траншэямі і акопамі, што зараней, яшчэ ці не ў канцы ліпеня, былі падрыхтаваны амаль уздоўж усяго абараняльнага рубяжа ў некалькі ліній, ад самага віднага віселі гарбатыя «юнкерсы», сыпалі ўніз, вывальваючы з чэрава бомбы. Бамбёжцы былі падвергнуты таксама ўсе блізкія вёскі, у тым ліку і Пёкліна, лясы і пералескі па левы бок ад супрацьтанкавага рова, на адлегласці трох-чатырох кіламетраў. Нямецкаму камандаванню здавалася, што пасля такой стараннай авіяапрацоўкі дастаткова будзе адразу пусціць танкі, каб прабіць новую, неўстаялую абарону яшчэ да падыходу асноўных, матарызаваных сіл. Але надзеі аказаліся дарэмныя. Задума немцаў была разгадана ў час, і на танканебяспечных напрамках артылерыя паспяхова адбіла варожыя атакі. Тады немцы супакоіліся, рашылі пачакаць свае асноўныя сілы, якія яшчэ рухаліся к фронту. Таму ўсё і аціхла вакол. Разам з тым кончыўся і паток акружэнцаў, што адступалі ад папярэдняга абараняльнага рубяжа. Такім чынам, Шпакевічу таксама нібыта не стала чаго рабіць. Апошняя група байцоў і камандзіраў на гэтым участку перайшла лінію фронту няўдала, якраз то была група, у якой адну ноч у лесе каля Шыраеўкі гасцінна правёў Чубар і вельмі хораша пагаварыў з палкавым камісарам. Але пра гэта Шпакевіч не ведаў. Ды яму і не належала надта пытацца ў акружэнцаў, нават калі б увесь час і рупіла. У перастрэлцы, якая раптам пачалася з абодвух бакоў, загінуў паранены палкавы камісар, якога чырвонаармейцы прынеслі на насілках у траншэю па ўзбалотку ўжо мёртвага... Вядома, сустракаць акружэнцаў, наладжваць праход цераз лінію фронту, было справай надзвычай турботлівай, шмат даводзілася напружвацца і мала спаць, таму Шпакевіч з ахвотай вярнуўся да выканання сваіх непасрэдных абавязкаў у роце: з самага пачатку яго прызначылі памкамузвода.

Улічваючы, што абараняльны рубеж быў падрыхтаваны зараней, салдатам тут мала даводзілася капацца ў зямлі, адно паправіць калі траншэю пасля бамбёжкі. Ну, а раз не трэба кідаць рыдлёўкай на бруствер зямлю, значыць, і работы, лічы, сапраўднай салдату няма. Таму Шпакевіч дамовіўся з камандзірам узвода, што адлучыцца сёння на нейкі час у Пёклінскі лес, туды, дзе нядаўна размяшчаўся зборны пункт.