Начадзіўшы, бронеаўтамабіль нарэшце праехаў праз расколаты на дзве часткі натоўп і, не спыняючыся тут, пакаціўся з горкі да расчыненых коўрат.
Аказваецца, конныя немцы толькі і чакалі гэтага. Адразу загопалі на сёдлах, замахалі плёткамі.
— Шыбчэй, шыбчэй! — пачаў падганяць верамейкаўцаў Брава-Жыватоўскі.
Ужо на падыходзе к коўратам да Зазыбы ў натоўп праціснуўся Драніца.
— Дзяніс, як тэй таго...
— Што?
— Дак... — Драніца выразна шукаў моманту злавіць Зазыбаў позірк.
— Што тут здарылася ў вас? — спытаўся Зазыба.
— Дак... Конь іхні, як тэй таго, прыбег адзін з вёскі.
— Ну і што?
— Як што? Можа, хто наш, як тэй таго, прыстукнуў...
— Глупства, — сказаў упэўнена Зазыба. — Нашы ўсе былі разам. Сам жа ведаеш.
— Дак, як тэй таго...
— А ў цябе, нябось, і жылкі трымцяць? Ай ужо не спадзяешся на сябрука?
— На Жыватоўшчыка, як тэй таго? Але ж вунь як стараецца!
— Ну што ж, — спакойна сказаў на гэта Зазыба, — не хацела сабачая лапка ляжаць на лаўцы, дык трапіць некалі пад лаўку.
— Ну да, як тэй таго, — акурат не паверыў у Зазыбаву алегорыю Драніца, — Антон заўсёды сухі з вады выйдзе. Для яго ўсё роўна — ці чорнае, ці белае.
— Як бы не так, — усміхнуўся Зазыба, праганяючы з твару зацятасць. — Ты ж сам некалі ў кампаніі любіў прыгаворваць: прыйдзе коза да воза, а мы ёй пужкі. Помніш?
— Дак, як тэй таго...
— От бачыш, тыц-мыц і няма чаго гаварыць. А ўсё таму, што навуку позна пазнаеш.
Драніца цыўкнуў вачамі, сказаў, быццам заплакаўшы:
— Дак без мукі ж, як тэй таго, няма і навукі. Але што з намі будзе? Куды нас вядуць?
— Сам жа бачыш, у вёску. А, урэшце, пацікаўся ў свайго сябрука, тады і мне дакладна скажаш.
— Дак...
Зазыба пашукаў у натоўпе Парфёна Вяршкова.
— Чуў, што гавораць? — спытаўся ён цераз голавы.
— Чуў, — адказаў Вяршкоў, прабіраючыся бліжэй.
— Але я нешта не веру. Пры чым тут конь? Мы ж усе былі разам!
— Дак і я прыкідваў ужо. Выходзіць, так.
— А там... Словам, трэба, Парфён, глядзець, каб не прымусілі нас кроіць дзіравыя порткі.
Сонца заходзіла за лес чыстае. Зачапіўшыся за макушы дрэў над возерам, яно ўжо роўна дагарала там.
Раптам на дарогу, амаль пад ногі верамейкаўцам, выскачыў з бульбовых разорын сабака. То была Хрупчыкава лайка, і яе ўсе пазналі — з закручаным у абаранак хвастом, з чырвоным языком, які заўсёды хадзіў у яе зяпе ходырам, нават у самы холад. Сабака Хрупчыкаў увогуле быў бяскрыўднай жывёлінай, ён мала калі заставаўся ў вёсцы, а то ўсё бегаў безгалосы вакол, ганяў кагосьці ўдоўж і ўпоперак па засеяных палях. Ва ўсякім выпадку ні звягі, ні агрэсіўнасці яго ў Верамейках ніхто не помніў. А тут ціхоня нечакана вякнуў, быццам з пераляку, на знаёмых людзей, адскочыў на абочыну і тут жа кінуўся да канвойнага, што ехаў па правы бок, цаляючы ўчапіцца зубамі за звешаную нагу ў стрэмі. Пры гэтым ён гучна гаўкаў, лёгка, проста мячыкам, падскокваў угору, ажно конь пад седаком захваляваўся не на жарты, пачаў касабочыць, спатыкацца ды падавацца назад.
— Сіланці, — устрывожыўся хтосьці ў натоўпе, — памані ты, далібог, сабаку свайго, а то...
Але Хрупчык у адказ і слова не паспеў вымавіць — канвойны амаль у адно імгненне сарваў з сябе карабін, што вісеў за спіной накрыж, і, нават не клацнуўшы затворам, стрэліў у раз’ятранага сабаку, які адразу тыцнуўся пысай у замуравелы прыдарожны дзірван, закалаціўся ў сутаргах, быццам хапянуў з хлебнай прынадай хуткадзеючай атруты.
Верамейкаўцы, на вачах якіх адбылося недарэчнае забойства, у жудасці ўцялі галовы, нават збіліся з роўнай хады. А нейкая з жанок пры гэтым залямантавала ўголас, але тут жа спалохана здушыла ў сабе плач.
— Ну от, дажыліся, — сказаў нехта ў натоўпе, — і заступіцца няма каму.
— Хто ж ета палезе цяпера на ражно? — пачуўся другі голас, але Зазыба пазнаў — гэты, здаецца, належаў Падзерыну. — Вунь, сабака адно загаўкаў, і то...
— Шкада сабаку...
— Што тута ўжо плакаць па сабаку, калі дзень такі — адно другое даводзіць да ліха, — сказаў Сілка Хрупчык, якому, можа, пакуль аднаму было да слёз, бо за коўратамі пры дарозе застаўся ляжаць забіты яго сабака.
— Яно так, — падтрымаў Хрупчыка нечы жаночы голас, — толькі пусці першую слязу, за ёй адразу другая пацячэ, потым і не стрымаеш.
Зазыба ступаў па мяккім, бы прысакавым пяску на дарозе і, губляючыся ў здагадках, пакутліва прасейваў праз сваю разважлівую думку ўсё, што прыходзіла на памяць, аднак дапасці розумам да чагосьці пэўнага не мог: сапраўды, куды, ну куды і для чога гоняць пад канвоем верамейкаўцаў?
Раскрылася загадка адно ў вёсцы. Нават не сама загадка, а ўсяго толькі прычына, якая ўзбурыла немцаў.
Калі верамейкаўцаў нарэшце прыгналі на пляц супраць былой калгаснай канторы, там ужо стаяў знаёмы бронеаўтамабіль. Некалькі спешаных коннікаў, якія таксама паспелі сюды наперад, пахаджвалі з карабінамі паўз штакетнік пад вокнамі. Твары ў немцаў былі як напятыя, нават разгубленыя, прынамсі, так падалося шмат каму з верамейкаўцаў. З бронеаўтамабіля адразу пры ўсіх вылез рослы, але ўсё роўна як стончаны ў поясе афіцэр з вельмі спакойнымі светлымі вачамі. На ім спраўна выглядаў зялёны кіцель з чорнымі абшлагамі на рукавах і гэткім жа чорным каўняром з зялёнай акантоўкай. На грудзях, прадзетая ў пятліцу для гузіка, чырванела малінавая стужка, а на рукаве з правага боку блішчаў значок афіцэра палявой жандармерыі — сярэбраная страла на залатым фоне.
Жандар наблізіўся да верамейкаўцаў, якія, апынуўшыся на пляцы, зусім збіліся ў цесны гурт, павадзіў па тварах вачамі, акурат шукаў паміж гэтых людзей кагосьці, хто яму край патрэбны быў, тады крута, адным кароткім рухам, павярнуўся ў процілеглы ад натоўпу бок і мерна, быццам падлічваючы крокі, пашнураваў да штакетніку. Пасля гэтак жа сама зноў павярнуўся да верамейкаўцаў і ці не па сваіх слядах, не прыспешваючы і не збаўляючы крок, вярнуўся на тое месца перад натоўпам, дзе ўжо спыняўся раз.
— У вашай вёсцы знік наш салдат, — пачаў ён па-руску чыстым, бы з літой медзі, голасам, ніколечкі не павысіўшы яго, але так, каб чуваць было самым заднім. — Я аб’яўляю — калі праз дзесяць хвілін салдата не адшукаюць, абвінавачаны будзеце ўсе вы. Калі ж салдата знойдуць забітага, абвінавачаны таксама будзеце вы. Але ў гэтым выпадку, каб пазбегнуць пакарання, вы павінны назваць забойцу. Іначай — расстраляем усіх. Ніводная кропля крыві, дарэмна пралітая салдатам вялікага фюрэра, не можа застацца без адказу. Вы ўсе павінны ведаць пра гэта, ведаць сёння, заўтра, ведаць заўсёды. Хто стараста?
Адчуўшы, што менавіта яму, а не каму іншаму першым трэба азвацца цяпер, каб адказаць на пастаўленае пытанне, Зазыба праціснуўся наперад, сказаў зусім спакойна і гэтак жа не надта гучна, акурат як гаварыў афіцэр:
— У вёсцы няма яшчэ старасты.
— Чаму?
Зазыба праставата паціснуў плячамі, схіліўшы трохі набок галаву, але раптам спахапіўся, што трымае перад жандарам па швах рукі, і ў той жа момант прымусіў сябе сагнуць правую ў локці, дацягнуцца ёй да носа, каб пакратаць шчопцем за самы кончык, — гэта было яго заўсёднай звычкай, калі выпадалі раптам раздумлівыя хвіліны.
Афіцэр, мусіць, таксама адчуў Зазыбаву знарочытасць, таму асабліва пільна паўглядаўся ў ягоны твар, які зусім не паказаўся яму праставатым, тады нечага прыжмурыў вочы і сказаў з выразным адценнем паблажлівасці:
— Добра. — Але тут жа паклікаў да сябе сярэднім пальцам левай рукі Брава-Жыватоўскага, які стаяў напагатове непадалёк. — Пан паліцэйскі, хто з вашых людзей заставаўся тут, у вёсцы? — спытаў ён Брава-Жыватоўскага, каб тым часам пачулі іншыя.
— Не ведаю, — адказаў Брава-Жыватоўскі, наперад паказваючы выглядам усім сваю вінаватасць, — маўляў, нечакана гэта адбылося, таму не мог прадугледзець.
— Даведайцеся і далажыце! — загадаў яму афіцэр.
Брава-Жыватоўскі падскочыў бліжэй да натоўпу, крыкнуў віхлястым голасам:
— Каго не было ў Паддубішчы?
— Дакладней, хто быў у гэты час у вёсцы, — паправіў яго жандар, зусім не выдаючы сваёй раздражнёнасці, якая, няйначай, бунтавалася ў ім, нягледзячы на вонкавы спакой.
