— Я маліўся, каб ваша доля была лепшая за маю, вы ж былі зусім маладыя. Няма такое мэты, якую апраўдвалі б любыя сродкі. Але, мабыць, насенне нашай гібелі пасеяна яшчэ да нашага нараджэння.

Вярнуўшыся да сябе ў гасцініцу, Хартгейм расплакаўся, а потым падумаў ужо спакойна: з мінулым кончана, цяпер я стану такі, як ён спадзяваўся. Часам яму гэта ўдавалася, часам — не. Але ён стараўся. Дружбаю, якая звязала яго з многімі людзьмі ў Ватыкане, ён стаў даражыць болей за ўсё на свеце і імкнуўся ў Рым кожны раз, калі адны толькі гэтыя людзі маглі суцешыць яго ў беспрасветным адчаі. Суцешыць. Дзіўную знаходзіў ён у іх уцеху. Яго не песцілі, не гаварылі яму ласкавых слоў. Гаючы бальзам уліваўся проста ў душу, нібыта сябры разумелі, у чым яго пакута.

I ў гэты цёплы вечар, правёўшы Джасціну ў пансіён, ён блукаў па вуліцах Рыма і думаў, што назаўсёды застанецца ёй удзячны. Бо калі ўдзень за чаем яна ў яго на вачах храбра трывала сапраўднае катаванне, у душы ў яго зварухнулася спагада. Маленькае страшыдла, параненае, але не пераможанае. Ці разумеюць яны, што яна варты ім праціўнік? Яму здалося — гэтак любавацца і ганарыцца ён мог бы роднаю дачкою, шкада толькі, няма ў яго дачкі. Вось ён і перахапіў яе ў Дэна, звёз, каб паглядзець, як яна будзе трымацца пасля сустрэчы з гнятучаю веліччу царквы, з Дэнам, якога яна ніколі раней не бачыла, з Дэнам, які ніколі болей не будзе непадзельна ёй блізкі душою.

У богу, у якога ён, Ліан, верыць, думалася яму, найлепшае тое, што ён можа ўсё дараваць, ён даруе Джасціне яе бязбожнасць, а яму, Ліану, што ён замкнуў усе свае пачуцці на замок да часу, пакуль не палічыць патрэбным зноў даць ім выйсце. Адзін час ён з жахам думаў, што ключ згубіў назаўсёды. Ліан усміхнуўся, шпурнуў цыгарэту. Ключ... Што ж, іншы раз ключы бываюць вельмі дзіўнай формы. Можа, спатрэбіцца кожная кучаравая завітушка гэтай вогненна-рыжай галавы, каб адамкнуць хітры механізм, можа, у сценах, дзе рдзелі кардынальскія ўборы, гасподзь бог даў яму рдзяны вогненны ключ.

Дзень праляцеў як адно імгненне. Але зірнуўшы на гадзіннік, Ліан пераканаўся, што яшчэ не позна — і, ведама, цяпер, калі яго святасць папа пры смерці, той, хто валодае ў Ватыкане велізарнаю ўладаю, яшчэ не спіць, як і яго любіміца кошка, якая не спіць начамі. У маленькім пакоі ў замку Кастэль Гандольфа чутна страшная перадсмяротная ікаўка, перадсмяротныя сутаргі крывяць бледны, худы, аскетычны твар таго, хто доўгія гады ўвенчаны быў папскаю тыяраю. Што б там ні казалі, а ў ім была веліч. I калі ён любіў немцаў, калі ён і цяпер з задавальненнем слухае нямецкую мову, хіба гэта што-небудзь мяняе? He Ліану Хартгейму пра гэта разважаць.

Але таго, што яму цяпер трэба дазнацца, у Кастэль Гандольфа яму не скажуць. I ён падымаецца па мармуровых усходцах, у барвовыя і пунсовыя пакоі, каб пагаварыць з Віторыё Скарбанца, кардыналам ды Канціні-Верчэзе. З тым, хто, можа, стане новым папам. Вось ужо амаль тры гады сочыць Ліан, як пагляд гэтых мудрых, ласкавых цёмных вачэй з нязменнаю пяшчотаю скіраваны на адзін твар; выходзіць, адказу лепей шукаць у Віторыё, а не ў кардынала дэ Брыкасара.

— Ніколі ў жыцці не думала, што скажу такія словы, але, дзякаваць богу, нарэшце мы едзем у Драгеду! — заявіла Джасціна; яна наадрэз адмовілася кінуць манетку ў фантан Трэві як зарука абавязковага вяртання. — Мы ж хацелі пабываць у Іспаніі і ў Францыі, а да гэтага часу тырчым у Рыме, і я тут зусім лішняя, проста як пупок. Недарэчнасць нейкая!

— Гм-м, вы лічыце, пупок — штука лішняя? Зрэшты, помніцца, такое думкі прытрымліваўся і Сакрат, — сказаў Ліан.

— Сакрат? Праўда? He помню! Вось цікава, а я дык думала, што прачытала траха не ўсяго Платона.

Джасціна гнутка павярнулася, паглядзела на яго і вырашыла, што нядбайнае адзенне гуляшчага турыста болей яму пасуе, чым строгі касцюм, у якім ён паяўляецца ў Ватыкане.

— Гэта праўда: Сакрат быў цвёрда перакананы, што пупкі нікому не патрэбныя. Для доказу ён нават адвінціў свой і выкінуў.

Губы ў Джасціны ўсмешліва зварухнуліся.

— I што з гэтага выйшла?

— З яго звалілася тога.

— Усе хлусы! — Яна засмяялася. — У Афінах тады ніхто не насіў тогі. Але я з жахам адчуваю, што ў гэтым вашым анекдоце хаваецца нейкае павучанне. — Усмешка збегла з яе твару. — Нашто вы траціце на мяне час, Лівень?

— Вось упартая! Я ж вам растлумачыў, маё імя вымаўляецца не Лівень, а Ліан.

— Ды не, вы не зразумелі... — Джасціна задумліва глядзела на іскрыстыя струмяні фантана, на брудны басейн, у які накідалі процьму брудных манет. — Былі вы калі-небудзь у Аўстраліі?

Плечы яго здрыгануліся ад бязгучнага смеху, але адказаў ён не адразу.

— Двойчы я ледзь не паехаў туды, herzchen, але мне ўдалося выкруціцца.

— Вось пабылі б у нас там, дык зразумелі б. Калі ваша імя вымаўляць па-мойму, яно лашчыць слых аўстралійца. Лівень. Праліўны дождж. Ён дае жыццё пустыні.

Ад нечаканасці Ліан выпусціў цыгарэту.

— Джасціна, ці не збіраецеся вы ў мяне ўлюбіцца?!

— Да таго саманадзейны народ мужчыны! Мне шкада вас расчароўваць, але — не, нічога падобнага. — I, нібыта жадаючы загладзіць сваю рэзкасць, ціхенька пакратала яго руку. — He, тут другое, куды лепшае.

— Што можа быць лепшае, чым улюбіцца?

— Ды амаль усё. He хачу я, каб без некага жыць было немагчыма. He трэба мне гэтага!

— Мабыць, вы праўду кажаце. Калі так палюбіць вельмі рана, канешне, гэта падразае крылцы. Ну, а што ж куды лепшае?

— Знайсці сябра. — Яна пагладзіла яго па руцэ. — Вы мне сябар, праўда ж?

— Праўда. — Ён з усмешкаю кінуў у фантан манетку. — Вось так! За гэтыя гады я накідаў сюды, напэўна, тысячу нямецкіх марак, бо хачу і далей грэцца пад сонцам паўднёвым. Іншы раз у страшных снах я зноў дубянею на марозе.

— Вы паспрабавалі б, што за штука сонца сапраўднага поўдня, — сказала Джасціна. — Сто пятнаццаць у цяні, ды яшчэ трэба гэты цень знайсці.

— He дзіва, што тут вам не горача. — Ён засмяяўся нязменным сваім бязгучным смехам — такая звычка засталася ад колішніх часоў, калі засмяяцца ўслых азначала б спакусіць лёс. — Мабыць, ад гэтай аўстралійскай спёкі вы такая крутая.

— У сэнсе круты нораў? Гэтак гавораць амерыканцы. А я дык думала, вы вывучалі мову ў якім-небудзь шыкоўным англійскім універсітэце.

— He, я пачаў вывучаць англійскую мову ў бельгійскім лагеры ў радавых томі, гэта былі лонданскія кокні, або шатландцы, або сельскія жыхары, у кожнага свой жаргон, кожны мяне вучыў на свой лад, і я толькі яго і мог зразумець. Тое самае слова кожны вымаўляў па-свойму. Потым, калі я вярнуўся ў Германію, я стараўся хадзіць на ўсе англійскія фільмы, купляў усе пласцінкі, колькі мог дастаць, а дастаць можна было толькі запісы амерыканскіх комікаў. Але я пракручваў іх дома зноў і зноў, без канца, пакуль не стаў гаварыць па-англійску хоць так, каб можна было вучыцца далей.

Джасціна, як звычайна, скінула туфлі; са страхам глядзеў Хартгейм, як яна ступае босымі нагамі па каменных плітах, па тратуарах, нагрэтых, нібыта скаварада на агні.

— Надзеньце туфлі! Сапраўдны вулічны хлапчук!

— Я ж аўстралійка, у нас вельмі шырокія ступакі, туфлі нам ціснуць. А сапраўдных халадоў у нас амаль не бывае, вось і ходзім, калі толькі можна, босыя. Я магу прайсці па выгане, проста па дзядах, і нічога не пачую, a потым спакойна выцягну іх з падэшваў, — горда сказала Джасціна. — Мабыць, я і па гарачых вугалях прайду. — I раптам папыталася: — Вы любілі сваю жонку, Лівень?

— He.

— А яна вас любіла?

— Любіла. Іначай навошта было б ёй выходзіць за мяне замуж?

— Бедалага! Вы яе выціснулі, як лімон, і кінулі.

— I таму вы ўва мне расчараваліся?

— Мусіць, не. Мяне гэта ў вас нават захапляе. Але вашую жонку мне вельмі шкада, і сама я не жадаю трапіць у такі пераплёт.

— Вы мною захапляецеся? — з недаўменнем перапытаўся Ліан.

— А чаму i не? Я ж не чакаю ад вас таго, што трэба было жонцы, праўда? Вы мне падабаецеся, мы сябры. А яна вас любіла, вы былі ёй мужам.

— Мабыць, усе славалюбцы не шануюць жонак, herzchen, — сказаў ён не без суму.