— He ўжо, чорт вазьмі! Я зусім самастойная і не маю патрэбы ў апекунах. He жадаю ніякіх мужчынскіх падказак, сама ведаю, чаго я хачу і калі хачу, зразумела вам?

— Што ж, Дэн так і сказаў, што вы — увасоблены дух непакоры і супярэчнасці.

— Правільна сказаў. Ух, ненавіджу, калі вакол мяне мітусяцца, пачынаюць песціць, пялегаваць і лашчыць! Сама ведаю, што мне рабіць, і ніхто мне не ўказчык. Hi ў кога літасці не папрашу і сама нікога шкадаваць не збіраюся.

— Праўда, гэта відаць, — суха сказаў Хартгейм. — Чаму вы сталі такая, herzchen[10]? Ці гэта ў вас сямейнае?

— Сямейнае? Далібог, не ведаю. Цяжка меркаваць, у нас вельмі мала жанчын. Толькі па адной на пакаленне. Бабуля, мама і я. Затое мужчын поўна.

— Ну, у вашым пакаленні не так і поўна. Адзін Дэк»,

— Напэўна таму, што маці пайшла ад бацькі. Па-мойму, яна ніколі болей ні на кога і не глядзела. Вельмі шкада, ведаеце. Наша мама проста створана для сямейнага жыцця, ёй патрэбен муж, каб было каго песціць і лашчыць.

— А знешне вы з ёю падобныя?

— Па-мойму, не.

— А блізкія вы з ёю? Гэта важней.

— Блізкія? Мы з мамаю? — Джасціна ўсміхнулася, без злосці, амаль гэтаксама ўсміхнулася б Мэгі, калі б у яе папытаўся хто-небудзь, ці блізкая ёй дачка. — He ўпэўненая, што мы адна адной блізкія, але нешта нас звязвае, Можа, гэта проста выяўленне роднасці, праўда, не ведаю. — Вочы ў Джасціны загарэліся. — Мне заўсёды хацелася, каб яна гаварыла са мною, як з Дэнам, хацелася ладзіць з ёю, як ладзіць Дэн. Але ці то ў ёй, ці то ўва мне нечага не хапае. Мусіць, ува мне. Мама вельмі добры чалавек, куды лепшая за мяне.

— Я з ёю не знаёмы, таму не магу згаджацца з вамі ці не згаджацца. Але калі вас гэта хоць трошкі суцешыць, herzchen, скажу — вы мне падабаецеся іменна такая, як ёсць. He, вам зусім няма чаго мяняцца, нават гэта ваша смешная ваяўнічасць мне падабаецца.

— Так міла з вашага боку. I вы нават не пакрыўдзіліся, а я вам гэтулькі ўсяго нагаварыла. А на Дэна я зусім не падобная, праўда?

— Дэн ні на кога на ўсім свеце не падобны.

— Па-вашаму, ён як не з гэтага свету?

— Ага, мабыць. — Хартгейм падаўся наперад, твар яго, які да гэтага часу заставаўся ў цяні, асвяціў слабы агеньчык свечкі, уткнутае ў пляшку з-пад к’янці. — Я католік, і мая вера — адзінае, што ні разу не здрадзіла мне ў жыцці, хоць сам я не раз ёй здраджваў. Мне не хочацца гаварыць пра Дэна, бо сэрца падказвае мне — ёсць рэчы, якія лепей не абмяркоўваць. Безумоўна, вы з ім розна ставіцеся да жыцця і бога. I не трэба болей пра гэта, добра?

Джасціна паглядзела на яго са здзіўленнем.

— Добра, Ліан, як хочаце. Заключаем дагавор: будзем абмяркоўваць з вамі што захочацца, толькі не Дэнаў характар і не рэлігію.

Нямала перажыў Ліан Мёрлінг Хартгейм пасля памятнае сустрэчы з Ральфам дэ Брыкасарам у ліпені 1943 года. Праз тыдзень пасля гэтага яго полк кінулі на Усходні фронт, дзе ён і заставаўся да канца вайны. Перад вайною яго, зусім яшчэ жаўтаротага бесклапотнага хлапчука, не паспелі нашпігаваць ідэямі «гітлер’югенда» — і ён пажынаў плады нацызму, разгублены і змучаны, калеючы ў снезе, на фронце, дзе не хапала ні боепрыпасаў, ні людзей — наўрад ці адзін нямецкі салдат прыпадаў на сотню метраў. Ад ваенных гадоў у яго зберагліся два ўспаміны: цяжкія бітвы і страшныя маразы — і твар Ральфа дэ Брыкасара. Жах і хараство, д’ябал і бог. Напалавіну звар’яцеўшы, напалавіну адубянеўшы, ён бездапаможна чакаў — вось-вось у мяцеліцу, без парашутаў, з самалётаў, якія пралятаюць над самаю зямлёю, пасыплюцца савецкія партызаны, стукаў сабе кулаком у грудзі і шаптаў малітвы. Але ён і сам не ведаў, просіць ён у бога патронаў у свой аўтамат ці ратунку ад рускіх, моліцца па сваёй неўміручай душы, па новай сустрэчы з тым чалавекам з рымскай базілікі, па Германіі ці па тым, каб хоць трохі палягчэла на сэрцы.

Вясною сорак пятага ён са сваімі аднапалчанамі адступаў пад націскам рускіх цераз Польшчу, думаючы толькі пра адно — дабрацца да тае часткі Германіі, якую занялі англічане ці амерыканцы. Бо калі ён трапіць да рускіх, яго расстраляюць. Ён парваў і спаліў свае дакументы, закапаў у зямлю два свае Жалезныя крыжы, украў сякое-такое адзенне і на дацкай граніцы здаўся брытанскім уладам. Яго адправілі ў Бельгію, у лагер прымусовых перасяленцаў. Тут ён жыў цэлы год на хлебе і аўсянай кашы-размазні, англічанам болей не было чым карміць тысячы і тысячы людзей, якія апынуліся на іх утрыманні, ім і самім даводзілася туга, — і толькі праз год яны дадумаліся, што ім нічога не застаецца, апрача як выпусціць гэтых людзей на свабоду.

Двойчы лагернае начальства выклікала Хартгейма на рашучую размову. Ён атрымае новыя дакументы і права бясплатнага праезду ў Аўстралію на параходзе, адпрацуе за гэта два гады там, дзе захоча выкарыстаць яго аўстралійскі ўрад, — і пасля гэтага можа сам распараджацца сабою, як яму захочацца. I гэта не будзе рабская праца — за працу яму будуць плаціць як належыць. Але Хартгейм ухітрыўся абодва разы ўгаварыць чыноўнікаў, каб яго не выпраўлялі разам з усімі эмігрантамі. Ён ненавідзеў Гітлера, але не Германію, і не саромеўся таго, што ён немец. Яго радзіма — Германія, болей за тры гады ён марыў вярнуцца дадому. Зноў апынуцца ў краіне, мова якой яму незразумелая і дзе не разумеюць яго мовы, — большага пракляцця ён і ўявіць не мог. I вось на пачатку 1947 года ён апынуўся без капейкі на вуліцах Аахена, гатовы неяк пачынаць жыццё спачатку — ён так даўно, так моцна гэтага прагнуў.

Ён уцалеў і збярог жывую душу не на тое, каб зноў гібець у беднасці і невядомасці. Бо Ліан быў не проста вельмі славалюбны, ён быў у пэўным сэнсе геній. Ён пайшоў працаваць у фірму Грундзіга і стаў вывучаць галіну, якая захапіла яго з першай хвіліны, як ён дазнаўся, што такое радар, — электроніку. У галаве ў яго раілася мноства ідэй, але ён не пажадаў прадаць іх Грундзігу за мільённую долю сапраўднага кошту. He, ён старанна вывучыў рынак, потым ажаніўся з удавою чалавека, які ўхітрыўся зберагчы дзве невялікія фабрыкі радыёпрыёмнікаў, і сам заняўся гэтаю вытворчасцю. Яму было толькі трошкі за дваццаць, але гэта не бяда. Разважаў ён як чалавек сталы і дасведчаны, a ў хаосе пасляваеннай Германіі перад тымі, хто малады, адкрывалася нямала магчымасцей.

Шлюб быў грамадзянскі, а таму каталіцкая царква дала яму дазвол на развод; у 1951 годзе ён заплаціў Анэлізе Хартгейм у два разы болей, чым каштавалі ў той час дзве фабрыкі яе нябожчыка мужа, і развёўся з ёю. Аднак другі раз не жаніўся.

Усё, што перажыў хлапчук Хартгейм на грозных ледзяных палях Расіі, не зрабіла з яго бяздушнай карыкатуры на чалавека; толькі спынілася ў росце і развіцці ўсё, што было ў яго ў натуры добрае і пяшчотнае, а на першы план выступілі іншыя якасці — розум, суровасць, рашучасць. Той, каму няма чаго траціць, можа ўсяго дамагчыся, таго, хто не адчувае болю, нішто не раніць. Ва ўсякім разе, гэтак гаварыў сам Хартгейм. А напраўду ён вельмі падобны быў на чалавека, якога сустрэў у Рыме ў 1943 годзе; як Ральф дэ Брыкасар, аступаючыся, ён сам разумеў гэта. Аднак разуменне, што ён можа зрабіць благі ўчынак, ні на міг яго не спыняла, ён толькі моўчкі мучыўся, караў сябе і гэтым расплачваўся за поспехі ў справах. Многім здасца, што за гэта не варта плаціць такою дарагою цаною, але ён гатовы быў адпакутаваць удвая болей. Яшчэ надыдзе дзень — ён будзе кіраваць Германіяй і зробіць яе такою, пра якую марыць, ён выкараніць арыйска-лютэранскую мараль, увядзе памяркоўны светапогляд, шырыню поглядаў. Ён не мог абяцаць, што перастане грашыць, і таму яго не прымалі да споведзі і не даравалі грахоў, але, як ні дзіўна, ён не пакінуў колішняе веры, а пад канец у руках у яго сканцэнтраваліся такія грошы і такая ўлада, што ўжо не магло быць гаворкі пра вінаватасць, ён прыйшоў на споведзь, пакаяўся і атрымаў дараванне.

У 1955 годзе Хартгейм — адзін з самых багатых і ўплывовых дзеячаў Заходняй Германіі, толькі што выбраны дэпутат Бонскага парламента, і вось ён зноў у Рыме. Трэба знайсці кардынала дэ Брыкасара, хай убачыць, які плён прынеслі яго малітвы. Пазней Хартгейм не мог прыпомніць, якою загадзя маляваў сабе гэтую сустрэчу, бо з першай і да апошняй хвіліны разумеў адно — Ральф дэ Брыкасар у ім расчараваны. Ён і сам разумеў, што расчараваў кардынала, пытацца не было патрэбы. Аднак слоў, якія сказаў яму Ральф дэ Брыкасар на развітанне, ён не чакаў.