I ўсё ж яму ўдалося крыху павярнуць галаву і паглядзець на яе, сустрэцца з ёю вачамі. Ён намагаўся выгаварыць — даруй мне, — і ўбачыў, што яна даўно даравала. Яна ведала, што ўзяла самае лепшае. А потым ён паспрабаваў сказаць ёй нейкія добрыя словы, якія навекі б яе ўсцешылі, але зразумеў, што і гэта не трэба. Яна такая, яна ўсё вытрывае. Усё! I ён заплюшчыў вочы, і ўрэшце прыйшла палёгка: Мэгі даравала.

VII. 1965-1969

ДЖАСЦІНА

19

Седзячы ў сябе ў Боне за пісьмовым сталом з кубачкам ранішняй кавы, Ліан з газеты даведаўся пра смерць кардынала дэ Брыкасара. Палітычная бура, што бушавала ўжо некалькі тыдняў, пайшла ўрэшце на спад, і ён настроіўся быў з задавальненнем пасядзець з кнігай, прадчуваючы радасць хуткай сустрэчы з Джасцінаю; апошнім часам ён не атрымліваў ад яе вестак, але не трывожыўся. Гэта так на яе падобна, яна яшчэ зусім не гатовая прызнаць, што вельмі моцна з ім звязаная.

Але ад весткі пра смерць кардынала думкі пра Джасціну адразу вылецелі ў яго з галавы. Праз дзесяць хвілін ён ужо сядзеў за рулём і гнаў свой «мерседэс» найноўшай маркі да аўтастрады. Няшчаснаму старому Віторыё будзе так адзінока, а на ім і ў добрую пару ляжыць цяжар. Машынаю хутчэй за ўсё; пакуль бы ён чакаў рэйсавага самалёта, пакуль дабіраўся б тут да аэрапорта, а там з аэрапорта, ён ужо прыедзе ў Ватыкан. I, урэшце, так нечым заняты, нешта залежыць ад самога сябе — не апошняе меркаванне для чалавека з характарам Ліана Хартгейма.

Ад кардынала Віторыё ён даведаўся пра ўсё, што здарылася, і ашаломлены быў настолькі, што спачатку нават не задумаўся, чаму Джасціна яго не выклікала.

— Ён прыйшоў да мяне і спытаўся, ці ведаў я, што Дэн яго сын, — вымавіў слабы голас, а слабыя рукі ўсё гладзілі дымчатую поўсць на кошцы Наташы.

— Што вы яму сказалі?

— Сказаў, што здагадаўся. Большага я яму сказаць не мог. Але які ў яго быў твар! Які твар! Я не стрымаўся ад слёз.

— Зразумела, гэта яго даканала. Апошнім разам, калі я яго бачыў, я так і падумаў, што ён нездаровы, і параіў яму паказацца доктару, але ён толькі засмяяўся.

— На ўсё воля божая. Думаю, я не сустракаў болей людзей з такою змучанаю душою, як у Ральфа дэ Брыкасара. У смерці ён знойдзе спакой, якога не знаходзіў пры жыцці.

— А хлопчык, Віторыё! Якая трагедыя!

— Вы думаеце? А па-мойму, гэта хутчэй вельмі добра. Я перакананы, Дэн сустрэў смерць з радасцю, не дзіва, што бог не марудзіў далей і паспяшаўся прыняць яго ў лона сваё. Ведама, я шкадую, але не Дэна. Шкадую яго маці — вось чые пакуты, пэўна, непамерныя! I яго сястру, дзядзькоў, бабулю. He, яго я не шкадую. Прападобны айцец О’Ніл усё жыццё бярог у сабе ледзь не выключную чысціню духу і думак. Што яму смерць? — усяго толькі пачатак пераходу ў жыццё вечнае. Ва ўсіх нас гэты пераход будзе не такі лёгкі.

Са свайго атэля Ліан паслаў у Лондан тэлеграму, але яна не павінна была выдаць яго гнеў, крыўду, расчараванне. У ёй гаварылася толькі: «Вымушаны вярнуцца ў Бон буду Лондане суботу кропка чаму не паведаміла мне люблю Ліан».

На стале ў яго кабінеце ў Боне чакаў спешны ліст ад Джасціны і заказны пакет з Рыма, як паясніў сакратар, ад давераных кардынала дэ Брыкасара. Спачатку Ліан распячатаў пакет і даведаўся, што ў дадатак да іншых сваіх шматлікіх абавязкаў ён, паводле завяшчання Ральфа дэ Брыкасара, становіцца дырэктарам кампаніі «Мічар Лімітэд». I яшчэ — апекуном Драгеды. Ён быў і расчараваны, і дзіўна расчулены — дык вось якім чынам кардынал гаворыць яму, што ён, Ліан, урэшце апраўдаў надзеі і ў час вайны кардынал недарэмна за яго маліўся. Ліану ён даверыў далейшы лёс Мэгі О’Ніл і яе родных. Урэшце так вырашыў сам Ліан: кардыналава завяшчанне складзена было ў самых сухіх дзелавых выразах. Ды яно і не павінна было быць інакшае.

Ён кінуў гэту паперу да звычайнай не сакрэтнай карэспандэнцыі, якая не патрабуе тэрміновага адказу, і распячатаў ліст ад Джасціны. Пачатак халодны, без ніякага звароту: «Дзякуй за тэлеграму. Ты не ўяўляеш, я такая радая, што апошнім часам мы аказаліся адарваныя адно ад аднаго, мне невыносна было б, калі б ты апынуўся побач. Калі я думала пра цябе, у мяне была толькі адна думка: так добра, што ты нічога не ведаеш. Пэўна, табе цяжка гэта зразумець, але я проста не магу цябе бачыць. На гора непрыемна глядзець, Лівень, і калі б ты быў сведкам майго гора, мне ані не было б лягчэй. Мусіць, ты скажаш — гэта толькі даказвае, як мала я цябе люблю. Калі б я цябе любіла папраўдзе, мяне б пацягнула да цябе, гэтак? А атрымліваецца ўсё наадварот.

I таму я лічу за лепшае, каб мы раз і назаўсёды з гэтым кончылі. Мне няма чаго даць табе, і я нічога не хачу ад цябе. Я засвоіла ўрок, цяпер я ведаю, які дарагі становіцца чалавек, калі пражывеш побач з ім дваццаць шэсць гадоў. Я не вынесу, калі давядзецца яшчэ раз перажыць такое, а ты сам сказаў — памятаеш? — або пажэнімся, або нічога не будзе. Вось я і выбіраю — хай не будзе нічога.

Я атрымала ліст ад маці, стары кардынал памёр праз некалькі гадзін пасля майго ад’езду з Драгеды, Дзіўна. Аказалася, яго смерць — вялікі ўдар для мамы. Яна, ведама, нічога не гаворыць, але я яе ведаю. Хоць забі, не разумею, чаму ўсе вы так яго любілі — і мама, і Дэн, і ты. Мне ён заўсёды не падабаўся, па-мойму, ён быў нясцерпна ялейны. I я не збіраюся адмаўляцца ад сваёй думкі толькі таму, што ён памёр.

Ну вось. Вось і ўсё. Я ўсё абдумала, Лівень. Мой выбар зроблены, у нас з табою нічога болей не будзе. Усяго найлепшага».

Яна падпісалася, як заўсёды, буйнымі літарамі, з націскам — «Джасціна», ліст напісаны быў новым фламастэрам, яна так радавалася гэтаму Ліанаваму падарунку, зброя якраз па ёй — кожны штрых атрымліваецца такі густы, выразны, рашучы.

Ліан не стаў складваць лісток і хаваць у бумажнік, але і не спаліў, а зрабіў з ім тое, што рабіў з усімі пісьмамі, якія не патрабуюць адказу — ледзь толькі дачытаў, засунуў у электрычную машынку — рэзалку непатрэбных папер. Ён быў вельмі няшчасны — так, думаў ён, Дэнава смерць разам усё абарвала, ніякія пачуцці ў Джасціне ўжо не прачнуцца. Несправядліва гэта. Ён так доўга чакаў.

На суботу і нядзелю ён усё ж паляцеў у Лондан, але не таму, каб з ёю пабачыцца, хоць ён яе і ўбачыў. Убачыў на сцэне, любімаю жонкай Шэкспіравага маўра, Дэздэмонаю. Незвычайная ігра. He, нічога ён не можа ёй даць, чаго не дала б сцэна, ва ўсякім выпадку, не цяпер. Вось так, мая разумніца! Усю сябе раскрый на сцэне.

Але яна не магла ўсю сябе раскрыць на сцэне, яна была вельмі маладая, каб сыграць Гекубу. Проста толькі на сцэне ўдавалася знайсці спакой і забыццё. I яна толькі ўгаворвала сябе: усё пройдзе, час лечыць раны, — але не верыла гэтаму. Чаму так балюча і ніколечкі не становіцца лягчэй? Пакуль Дэн быў жывы, яна, праўду кажучы, не так ужо многа пра яго думала, калі яны не былі разам, а з таго часу, як яны выраслі і выбралі процілеглыя, па сутнасці, прызванні, яны рэдка былі разам. Але вось яго не стала — і ў яе жыцці раскрылася бездань, і нічым ніколі гэту адкрытую бездань не запоўніць.

Страшней за ўсё кожны раз спахоплівацца на міжвольным парыве, на думцы — каб жа не забыцца расказаць пра гэта Дэну, вось ён пасмяецца... А так бывае заўсёды, і пакута цягнецца, цягнецца бясконца. Калі б усё, звязанае з яго смерцю, было не такое жахлівае, можа, Джасціна ачулася б хутчэй, але гэтыя страшэнныя некалькі дзён ніяк не бляклі ў памяці. Вельмі не хапае Дэна, так цяжка зноў і зноў нагадваць сабе тое, у што немагчыма паверыць, — Дэн памёр, Дэна не вярнуць.

I яшчэ: ведама ж, яна вельмі мала яму памагала. Усе, апроч яе, відаць, думалі, што ён — дасканаласць і не ведае трывог, якія мучаць другіх, але яна дык ведала, яму не давалі спакою сумненні, ён пакутаваў, уяўляючы, нібы нічога ён не варты, не разумеў, што бачаць у ім людзі, апрача прыгожага твару і зграбнага цела. Бедны Дэн, ён ніяк не мог зразумець, што яго любяць за дабрыню і чысціню. Страшна ўспомніць, што яму ўжо не паможаш — позна.

Джасціна бедавала і па маці. Калі Дэнава смерць траха не забіла мяне, як жа маме? Падумаеш пра гэта — і хоць крычы, бяжы на край свету ад думак, ад успамінаў. Уставалі перад вачыма дзядзькі, якія яны былі ў Рыме на Дэнавым пасвячэнні — проста раздзімаліся ад гонару, нібы галубы дутышы. Вось гэта найгорш — бачыць маці і ўсіх драгедскіх назаўсёды няўцешнымі, спустошанымі.