— Вось доўбня!

— Пф-ф! I даўно пара. Ну як я стану добраю актрысаю, калі паняцця не маю, што адбываецца паміж мужчынам і жанчынаю?

— Трэба было б паберагчы сябе дзеля таго, за каго ты выйдзеш замуж.

Джасціна прыкра зморшчылася.

— Ты нейкі выкапень, Дэн, іншы раз проста няёмка слухаць. Можа, з тым, за каго я выйду замуж, сустрэнуся я толькі ў сорак гадоў? А да таго часу што загадаеце рабіць? Замарынаваць сябе, ці што? Ты што ж, сам збіраешся берагчы нявіннасць да жаніцьбы?

— Наўрад ці я калі-небудзь ажанюся.

— Ну і я наўрад ці выйду замуж. I што тады? Перавязаць нявіннасць блакітнаю стужкаю і схаваць у куфар разам з пасагам, якога ў мяне зусім няма? Я не хачу да самай смерці толькі гадаць, што ды як.

Дэн шырока ўсміхнуўся.

— Ну, цяпер табе ўжо не давядзецца гадаць.

Ён перавярнуўся на жывот, падпёр падбародак далонню і ўважліва паглядзеў на сястру, твар у яго стаў лагодны, заклапочаны.

— I як, нішто? Ці страшна? Вельмі было агідна?

Губы ў яе задрыжалі, яна трохі памаўчала, успамінаючы.

— He, зусім не агідна. Дый не страшна. Але, далібог, не разумею, чаму ўсе гэтак захлёбваюцца ад захаплення. Даволі прыемна, і толькі. А я ж не кінулася да першага стрэчнага, выбірала з толкам — ён вельмі прывабны і не хлапчук, чалавек спрактыкаваны.

Дэн уздыхнуў.

— Ты і праўда доўбня, Джасціна. Мне было б куды спакайней, калі б ты сказала: «У ім няма нічога асаблівага, але мы пазнаёміліся, і я проста не ўтрывала». Я нават магу зразумець, што ты не хочаш чакаць замужжа, але ўсё-такі гэтага трэба захацець таму, што цябе пацягнула да чалавека, Джас. А не проста каб паспрабаваць, як гэта робіцца. He дзіва, што табе не было ніякай радасці.

Вясёлая ўрачыстасць сплыла з Джасцінінага твару.

— О, каб цябе чорт узяў, ты ўсё сапсаваў, цяпер я і праўда адчуваю сябе пагана. Калі б я цябе не ведала, я б падумала, ты хочаш утаптаць мяне ў гразь... ну, не мяне, дык мае тэорыі.

— Але ты мяне ведаеш, праўда? Ніколі я не стану ўтоптваць цябе ў гразь, але разважаеш ты іншы раз па-дурному, дурней і не прыдумаеш. — I Дэн закончыў паволі, урачыста: — Я — голас твайго сумлення, Джасціна О’Ніл.

— Вось гэта праўда, доўбня. — Забыўшыся, што трэба хавацца ад сонца, Джасціна адкінулася на траву побач з братам так, каб ён не бачыў яе твару. — Слухай, ты ж разумееш, чаму я гэта зрабіла. Праўда?

— Ох, Джасі, — пачаў ён з сумам, але яна не дала яму дагаварыць, перабіла горача, сярдзіта:

— Я ніколі, ніколі, ніколі нікога не палюблю! Толькі паспрабуй палюбіць чалавека — і ён цябе забівае. Толькі адчуй, што без некага жыць не можаш, — і ён цябе забівае. Гавару табе, у гэтым людзі ўсе аднолькавыя!

Яго заўсёды мучыла, што яна адчувае — лёс абдзяліў яе любоўю, мучыла тым мацней, што ён ведаў — гэта праз яго. Калі можна назваць нейкую самую важкую прычыну, па якой сястра так многа яму значыла, галоўнае, мусіць, было адно — яе любоў да яго ні разу, ні на імгненне не азмрочылі ні зайздрасць, ні рэўнасць. Дэн вельмі пакутаваў: яго дык любяць усе, ён — цэнтр Драгеды, а Джасціна недзе ўбаку, у цяні. Колькі ён маліўся, каб стала іначай, але малітвы нічога не мянялі. Вера яго ад гэтага не меншала, толькі яшчэ вастрэйшае стала разуменне, што давядзецца калі-небудзь заплаціць за гэтую любоў, якая так шчодра выліваецца на яго на шкоду Джасціне. Яна трымалася малайцом, яна нават сама сябе пераканала, быццам ёй і так добра — наводшыбе, у цяні, але Дэн адчуваў, як ёй балюча. Ён ведаў. У ёй вельмі, вельмі многае вартае любові, а ў ім — так мала. Безнадзейна было дашуквацца іншых прычын, і Дэн вырашыў: ільвіная доля даецца яму за тое, што ён прыгожы і намнога лагаднейшы, лягчэй ладзіць з мацераю і з усімі ў Драгедзе. I яшчэ таму, што ён мужчына. Нічога не выпадала з-пад яго ўвагі — хіба толькі тое, чаго ён проста не мог ведаць; ніколі і нікому Джасціна гэтак не давяралася, за ўсё жыццё ніхто болей не стаў ёй так душэўна блізкі.

Ведама, мама значыць ёй многа болей, чым яна прызнаецца самой сабе.

Але я ўсё выкуплю, думаў Дэн. Я дык нічым не абдзелены. Трэба неяк за гэта заплаціць, неяк ёй за ўсё кампенсаваць.

Ён нечакана зірнуў на гадзіннік, спрытна падняўся: які ні вялікі яго доўг сястры, яшчэ большы доўг перад богам.

— Мне пара, Джас.

— От гэта твая паршывая царква! Перарасцеш ты калі-небудзь гэтую дурную гульню?

— Спадзяюся, што не.

— Калі мы цяпер убачымся?

— Ну, сёння пятніца, так што як заўсёды — заўтра ў адзінаццаць тут.

— Добра. Будзь разумненькі.

Ён ужо надзеў саламяны капялюш і выправіўся ісці, але пачуўшы гэтыя словы, з усмешкаю азірнуўся:

— Ды хіба я не разумненькі?

Джасціна весела ўсміхнулася ў адказ:

— Ну што ты! Ты казачна добры, такіх на свеце не бывае! Гэта я вечна што-небудзь ды адпалю. Да заўтра!

Вялізныя дзверы ў Храме прасвятое дзевы абабіты былі чырвонаю скураю; Дэн цішком адчыніў адны і прашмыгнуў усярэдзіну. Можна было і яшчэ некалькі мінут пабыць з Джасцінаю, але Дэн любіў прыходзіць у царкву раней, пакуль яшчэ не поўна народу і не перакочваюцца ў ёй уздыхі і кашаль, шамаценне адзення і шэпт. Вельмі добра аднаму. Толькі рызнічы запальвае свечкі на галоўным алтары — дыякан, адразу вызначыў Дэн. Укленчыў перад алтаром, перахрысціўся і ціха прайшоў між лаўкамі.

Ён стаў на калені, абапёрся лобам на складзеныя рукі і аддаўся плыні думак. Гэта не была ўсвядомленая малітва, проста ўвесь ён зліўся з тым няўлоўным і, аднак, выразна адчувальным, невыказным, свяшчэнным, чым, здавалася яму, напоена тут само паветра. Быццам ён, Дэн, ператварыўся ў агеньчык адной з маленькіх лампад, што трапечуцца за чырвоным шклом і, здаецца, вось-вось патухнуць, але, жывячыся ўвесь час нямногімі кроплямі, нястомна выпраменьваюць далёка ў змрок сваё малое, але надзейнае святло. У царкве Дэну заўсёды станавілася ўтульна, ён раствараўся ў цішыні, забываўся пра сваё чалавечае «я». Толькі ў царкве ён на месцы і не ў разладзе з самім сабою і яго пакідае боль. Вейкі ў яго апусціліся, ён заплюшчыў вочы.

З галерэі, ад аргана, пачулася шаргаценне ног, шумна ўздыхнулі мяхі — рыхтаваўся да свае працы арганіст. Хлопчыкі з хору збіраліся загадзя, трэба было яшчэ раз прарэпеціраваць перад пачаткам. Чакалася, як заўсёды па пятніцах, толькі звычайная дзённая служба, але адпраўляў яе адзін з выкладчыкаў Рыверв’ю-коледжа, ён у дружбе быў з Дэнам, і Дэн хацеў яго паслухаць.

Арган выдыхнуў некалькі моцных акордаў, потым, усё цішэй, цішэй, загучалі пералівы акампанементу, і ў змрок, пад каменныя карункі скляпення, узляцеў адзінокі дзіцячы голас, слабы, высокі, пяшчотны, голас бясконцае, незямное чысціні — тыя нямногія, хто быў цяпер у вялізным пустым храме, міжволі заплюшчылі вочы, бядуючы па страчанай чысціні, па нявіннасці, якая ўжо не вернецца.

Panis angelicus,

Fit panis hominum,

Dat panis coelicus

Figuris tcrminum,

O res mirabilis,

Manducat Dominus

Pauper, pauper,

Servus et humilis...

Хлеб анёлаў, нябесны хлеб, о дзіва. З бяздоння жалю цябе я клічу, о божа, пачуй мяне! Прыхілі слых свой, паслухай маю просьбу. He пакінь мяне, божа, не пакінь мяне. Бо ты мой уладыка, а я пакорны твой слуга. У вачах тваіх узвышае адна толькі дабрадзейнасць. Ты не глядзіш, прыгожыя ці брыдкія з твару твае слугі. Табе важна адно толькі сэрца. Толькі ў табе вылечванне, толькі ў табе я знаходжу спакой.

Адзінока мне, божа. Прашу цябе, няхай скончыцца хутчэй жыццё, бо жыццё — гэта боль. Ніхто не разумее, што мне, так шчодра адоранаму, гэтак пакутліва-балюча жыць. Але ты разумееш, і толькі тваё суцяшэнне падтрымлівае мяне. Што б ні патрабаваў ты ў мяне, божа, я ўсё аддам, бо люблю цябе. I калі магу нешта прасіць у цябе, прашу толькі аднаго — усё іншае забыць навек, у табе знайсці забыццё.

— Чаму ты прыціхла, мама? — папытаўся Дэн, — Пра што ты задумалася? Пра Драгеду?

— He, — сонна адазвалася Мэгі. — Пра тое, што я старэю. Сёння раніцаю знайшла ў сябе з паўдзесятка сівых валасоў, і косці ныюць.