— Мабыць, усё астатняе няважна, праўда? — сказала яна, заплюшчыўшы вочы. — Нічога не мяняецца, усё як і было.

— Ведама, нічога не мяняецца. — Ён і сам у гэта верыў.

— Ты ў Драгедзе, Ральф. Помні, у Драгедзе ты належыш не богу, тут ты мой.

— Ведаю. Згодзен. Але я прыехаў. — Ён апусціўся на траву, пацягнуў і яе, пасадзіў побач. — Навошта, Мэгі, навошта?

— Што навошта? — Яна гладзіла яго па валасах, як і некалі, густых і прыгожых, толькі сівізны ў іх цяпер болей, чым у Фіёны.

— Навошта ты вярнулася да Люка? I нарадзіла яму сына? — папытаўся ён раўніва.

Душа яе зірнула на яго з зіхатлівых шэрых люстраў, але яе думак яны не выдалі.

— Ён мяне прымусіў, — мякка сказала Мэгі. — Гэта здарылася толькі раз. Але я не шкадую, бо цяпер у мяне ёсць Дэн. Дэн варты таго, што мне давялося дзеля яго перажыць.

— Даруй, я не меў права пытацца. Я ж з самага пачатку аддаў цябе Люку, праўда?

— Праўда, аддаў.

— Слаўны хлопчык. Ён вельмі падобны на Люка?

Мэгі затоена ўсміхнулася, вырвала нейкую травінку, потым дакранулася далонню да Ральфавых грудзей пад кашуляю.

— Ды не, не вельмі. Мае дзеці не дужа падобныя ні на мяне, ні на Люка.

— Мне яны абое любыя, бо яны твае.

— Ты такі самы чулы. Гады цябе ўпрыгожваюць, Ральф. Я ведала, што гэтак будзе, і спадзявалася ўбачыць цябе такога. Ужо трыццаць гадоў я цябе ведаю! А здаецца, пранеслася трыццаць дзён.

— Трыццаць гадоў? Няўжо так доўга?

— Нічога не зробіш, мілы, мне ўжо сорак адзін. — Мэгі паднялася. — Мяне паслалі запрасіць цябе ў хату. Місіс Сміт наладжвае багатае чаяванне ў гонар цябе, а потым, калі пахаладнее, нас накормяць добра падсмажаным кумпячком са скваркамі.

Ральф паволі пайшоў з ёю да дома.

— Твой сын смяецца якраз як ты, Мэгі. Яго смех — першае, што я пачуў тут, у Драгедзе. Я думаў, гэта смяешся ты, пайшоў шукаць — і замест цябе ўбачыў твайго сына.

— Значыць, ён першы, каго ты сустрэў у Драгедзе.

— Мабыць.

— Ну і што ты пра яго скажаш, Ральф? — з прагным нецярпеннем папыталася Мэгі.

— Я яго вельмі ўпадабаў. Хіба магло быць іначай? Ён жа твой сын. I адразу да яго стала гарнуцца мая душа куды болей, чым да твае дачкі. I я ёй таксама не спадабаўся.

— Ну, Джасціна хоць і мая дачка, але першакласная падлюга. Пад старасць я навучылася лаяцца, найболей праз яе ласку. I праз тваю часткова. I часткова праз Люкаву. I трохі праз вайну. Дзівосы, як усё адно за адно чапляецца.

— Ты вельмі змянілася, Мэгі.

— Праўда? — Мяккія пухлыя губы здрыгануліся ад усмешкі. — He, не думаю. Проста Вялікі Паўночны Захад мяне стузаў, усё лішняе зляцела, быццам сем Саламеіных пакрывалаў. Ці лупіны з цыбуліны — напэўна, гэтак сказала б Джасціна. Гэтае дзяўчо ніякае паэзіі не прызнае. He, Ральф, я тая самая колішняя Мэгі, толькі шчырасці болей.

— Ну, можа.

— А вось ты і праўда перамяніўся, Ральф.

— У чым жа, мая Мэгі?

— Падобна, ты падняўся на п’едэстал, а ён хістаецца ад кожнага ветрыку, дый выгляд з гэтае вышыні цябе расчараваў.

— Так і ёсць. — Ральф бязгучна засмяяўся. — А я ж калісьці неабдумана заявіў, што ты вельмі звычайная! Бяру свае словы назад. Ты адзіная на свеце, Мэгі! Адзіная і непаўторная!

— Што здарылася?

— He ведаю. Можа, я зрабіў адкрыццё, што святая царква — калос на гліняных нагах? Можа, я прадаўся за сачавічную поліўку? Ганяюся за прывідамі? — Ён ссунуў бровы, зморшчыўся, быццам ад болю. — Вось, мабыць, у гэтым уся сутнасць. Я і сам — толькі зборнік заезджаных выразаў. Гэта Ватыкан вінаваты, там усё ачарсцвела і адрахлела, там няма жыцця.

— А я была жывая, сапраўдная, але ты гэтага не разумеў.

— Але павер, я не мог зрабіць іначай. Я ведаў, якую трэба было б выбраць дарогу, але не мог па ёй пайсці. З табою напэўна я стаў бы лепшы як чалавек, хоць і не падняўся б гэтак высока. Але я проста не мог іначай, Мэгі, не мог. Як жа мне растлумачыць, каб ты зразумела!

Яна ласкава пагладзіла яго голую да локця руку.

— Ральф, мілы, я разумею. Ведаю, усё ведаю... у кожным з нас ёсць нешта такое — хоць крычы, хоць плач, a рады яму не дасі. Ведаеш, як тая птушка ў старадаўняй кельцкай легендзе: кідаецца грудзямі на цярновую калючку і з пранізаным сэрцам заліваецца песняю і памірае. Яна не можа іначай, такі яе лёс. Няхай сабе мы і самі ведаем, што спатыкаемся, ведаем нават раней, чым першы раз ступілі, але ж гэтае веданне ўсё роўна нічому не можа перашкодзіць, нічога не можа змяніць, праўда? Кожны спявае сваю песеньку і верыць, што ніколі свет не чуў нічога прыгажэйшага. Няўжо ты не разумееш? Мы самі сабе ствараем церні і нават не задумваемся, колькі нам гэта будзе каштаваць. А потым толькі і застаецца цярпець і ўгаворваць сябе, што мучымся недарэмна.

— Вось гэтага я і не разумею. Пакут. — Ён апусціў вочы, паглядзеў на маленькую руку — яна так пяшчотна гладзіць яго руку, і ад гэтага так баліць, не вытрываць. — Навошта гэтыя пакуты, Мэгі?

— Папытайся ў госпада бога, Ральф, — сказала Мэгі. — Ён дык знаток пакут, ці праўда? Гэта ён стварыў нас такімі. Ён стварыў наш свет. Выходзіць, ён стварыў і пакуты.

Быў суботні вечар, а таму Боб, Джэк, Х’югі, Джымс і Пэтсі з’ехаліся на вячэру. Раніцаю павінен быў прыехаць айцец Уоці адслужыць імшу, але Боб пазваніў яму і сказаў, што нікога не будзе дома. Нявінная хлусня дзеля таго, каб кардыналаў прыезд не атрымаў агалоскі. Пяцёра братоў Кліры з гадамі сталі яшчэ болей падобныя на Пэдзі — негаваркія, цвёрдыя і вынослівыя, як сама зямля. А як яны любяць Дэна! Вачэй з яго не зводзяць, нават праводзілі вачыма да дзвярэй, калі ён пайшоў спаць. Адразу відаць, яны толькі і мараць пра той час, калі ён пасталее і разам з імі пачне гаспадарыць у Драгедзе.

Кардынал Ральф зразумеў таксама, чаму так варожа глядзіць на яго Джасціна. Дэн усёю душою горнецца да яго, ловіць кожнае яго слова, не адыходзіць ні на крок, і сястра проста раўнуе.

Калі дзеці пайшлі наверх, Ральф абвёў усіх вачыма — пяцярых братоў, Мэгі, Фіёну.

— Пакіньце на хвіліну свае паперы, Фія, — сказаў ён. — Ідзіце сюды, пасядзіце з намі. Я хачу пагаварыць з вамі з усімі.

Як і некалі, Фія была яшчэ стройная, зграбная, толькі не такія высокія сталі грудзі і не такая тонкая талія — яна не растаўсцела, проста адчуваюцца гады. Моўчкі села яна ў глыбокае абшытае крэмаваю тканінаю крэсла насупраць кардынала, Мэгі сядзела побач, браты, плячо ў плячо, тут таксама, на мармуровай лаве.

— Гэта датычыцца Фрэнка.

Імя нібыта павісла над імі ў паветры, адгукнулася далёкім рэхам.

— Што датычыцца Фрэнка? — спакойна папыталася Фія.

Мэгі апусціла вязанне на калені, зірнула на мацеру, потым на кардынала. Сілы болей няма трываць гэты спакой.

— Гаварыце ж, Ральф, — спехам сказала яна.

— Фрэнк адседзеў у турме амаль трыццаць гадоў, вы разумееце, што гэта такое? — сказаў дэ Брыкасар. — Я ведаю, мае памочнікі паведамлялі вам пра яго, як было дамоўлена, але я прасіў іх не прычыняць вам лішняга болю. Напраўду, не бачу, якая карысць была б Фрэнку ці вам, калі б вы ведалі пра ўсе цяжкія падрабязнасці, як нярадасна і адзінока яму жылося, бо тут ніхто з нас нічым не мог памагчы. Я думаю, яго выпусцілі б яшчэ некалькі гадоў назад, але ў свае першыя гады ў гоўлбернскай турме ён заслужыў благую славу, надта ён быў буяны, неўтаймоўны. Нават у час вайны, калі іншых зняволеных пусцілі на фронт, бедалагу Фрэнку і тут адмовілі.

Фія падняла галаву.

— Такі ў яго нораў, — як заўсёды, спакойна сказала яна.

Ральф памаўчаў, здавалася, ён не ведае, што гаварыць далей, і, пакуль ён падбіраў патрэбныя словы, усе глядзелі на яго са страхам і надзеяй, але не за Фрэнка яны трывожыліся.

— Мусіць, вы не разумееце, што пасля столькіх гадоў прывяло мяне ў Аўстралію, — загаварыў нарэшце кардынал, не гледзячы на Мэгі. — Ведаю, я не заўсёды належным чынам клапаціўся пра тое, як складваецца ваша жыццё. Яшчэ з тых дзён, як я першы раз пазнаёміўся з вашаю сям’ёю, я думаў болей пра сябе, найперш пра сябе. А калі найсвяцейшы папа за маю працу на карысць царквы пашанаваў мяне кардынальскай мантыяй, я папытаўся ў сябе — што магу я зрабіць сям’і Кліры, чым даказаць, што лёсы іх я прымаю блізка да сэрца. — Ральф перавёў дух, вочы яго былі прыкаваныя не да Мэгі, а да Фіёны. — Я вярнуўся ў Аўстралію, каб зрабіць усё, што мне пад сілу, дзеля Фрэнка.