— Заўсёды дзіўлюся, як чыста вы гаворыце па-нямецку, святы айцец, — сказаў ён.

— Проста ў мяне ёсць здольнасць да моваў, пан генерал, а гэта, як і ўсякія іншыя здольнасці, не вартае пахвалы.

— Чым можам мы служыць вашаму правасхадзіцельству? — ветліва папытаўся кардынал.

— Мабыць, вы ўжо чулі пра лёс дучэ?

— Чулі, ваша правасхадзіцельства.

— Тады вам часткова зразумела, чаго я прыйшоў. Прыйшоў запэўніць вас, што ўсё ў парадку, і дазнацца, можа, вы перадасце ад мяне паведамленне ў летнюю рэзідэнцыю папы, у Кастэль Гандольфа? Я цяпер вельмі заняты і не маю магчымасці выправіцца туды сам.

— Паведамленне мы перадамо. Дык вы вельмі занятыя?

— Натуральна. Напэўна, вам зразумела, што цяпер мы, немцы, апынуліся тут у варожай краіне?

— Тут, пан генерал? Тут вы не на італьянскай зямлі, і ні адзін чалавек тут не вораг, калі ён не носьбіт зла.

— Прашу дараваць мне, монсеньёр. Натуральна, я меў на ўвазе не Ватыкан, а Італію. А ў дачыненні да Італіі я павінен дзейнічаць так, як загадвае мой фюрэр. Італія будзе акупіравана, і мае салдаты, якія да гэтага часу былі саюзнікамі, возьмуць на сябе абавязкі паліцэйскіх.

Архіепіскап Ральф сядзеў у натуральнай позе, па яго твары ніяк нельга было здагадацца, што ён ведае пра якія-небудзь сутыкненні ідэалогій; ён уважліва прыглядаўся да наведніка. Няўжо той не ведае, што робіць яго фюрэр у Польшчы? Як ён можа не ведаць?

На твары ў кардынала Віторыё адбілася трывога.

— Дарагі генерал, але ж вы не ўведзяце войскі ў Рым? He, не, толькі не ў Рым — падумайце пра яго гісторыю, пра каштоўныя памятнікі даўніны. Войскі на нашых сямі ўзгорках — гэта будзе азначаць барацьбу, разбурэнні. Заклінаю вас, не рабіце гэтага!

Генерал Кесельрынг, здавалася, сумеўся.

— Спадзяюся, да гэтага не дойдзе, монсеньёр. Але ж я таксама даваў прысягу і павінен падпарадкоўвацца загаду. Я павінен выконваць тое, чаго пажадае мой фюрэр.

— Але вы паспрабуеце заступіцца за нас, генерал? Прашу вас, вы павінны паспрабаваць! — хутка загаварыў архіепіскап Ральф, ён падаўся наперад у крэсле, пагляд шырока расплюшчаных вачэй зачароўваў, пасма трошкі пасярэбраных сівізною валасоў упала на лоб; ён добра разумеў як дзейнічае на генерала яго прывабнасць, і без ніякага сораму гэтым карыстаўся. — Ведаеце, некалькі гадоў я ездзіў у Афіны. Вы былі ў Афінах, сэр?

— Быў, — суха адказаў генерал.

— Тады вы, безумоўна, ведаеце гэтую гісторыю. Як здарылася, што не ў такі ўжо далёкі час людзі асмеліліся разбурыць будынкі на вяршыні Акропаля? Пан генерал, Рым быў і застаецца помнікам двух тысячагоддзяў беражлівай увагі, клопату, любові. Прашу вас, заклінаю не чыніце Рыму небяспекі!

Генерал не зводзіў вачэй з архіепіскапа, і ў паглядзе гэтым заўважалася амаль спалоханае захапленне; яму самому вельмі пасавала генеральская форма, але яшчэ болей упрыгожвала архіепіскапа дэ Брыкасара сутана з дамешкам царскага пурпуру. Ён таксама здаваўся салдатамі нам з хударлявым стройным целам і з тварам анёла. Мабыць, такі архангел Міхаіл — не мілы юнак з палотнаў эпохі Адраджэння, а дужы сталы мужчына, той, хто любіў Люцыпара і адужаў яго, той, хто выгнаў з раю Адама і Еву, забіў змея, хто стаяў па правую руку ў госпада бога. Ці ведае Ральф, якое ў яго аблічча? Што тут казаць, такога чалавека не забудзеш.

— Я зраблю ўсё, што мне пад сілу, монсеньёр, абяцаю вам. Прызнацца, да нейкае ступені тут вырашае і мой голас, як вам вядома, я чалавек культурны. Але вы многага хочаце. Калі я абвяшчу Рым адкрытым горадам, значыць мне ўжо нельга будзе ўзарваць масты ці ператварыць дамы ў крэпасці, а гэта ўрэшце можа аказацца нявыгадным Германіі. Якія ў мяне гарантыі, што Рым не адплаціць мне за маю дабрату здрадаю?

Кардынал Віторыё, цмокаючы губамі, а гэта гучала як пацалунак, гладзіў сваю чарговую любіміцу — цяпер гэта была прыгожая сіямская кошка; пасля слоў Кесельрынга ён лагодна ўсміхнуўся і паглядзеў на архіепіскапа.

— Рым ніколі не плаціць здрадаю за дабро, пан генерал. Я перакананы, калі ў вас знойдзецца час завітаць у летнюю рэзідэнцыю папы ў Кастэль Гандольфа» вам дадуць тыя самыя гарантыі. Ну-ну, Хенсі, краса мая! Ах ты прыгажуня!

Ён пагладзіў кошку, калі яна пачала ўставаць, прыціснуў яе да каленяў, абцягнутых пунсоваю сутанаю.

— Незвычайная ў вас кошка, монсеньёр.

— Арыстакратка, пан генерал. Мы абодва, архіепіскап дэ Брыкасар і я, належым да старадаўніх і паважаных фамілій, але перад радаслоўнаю гэтай прыгажуні наша — нішто. А як вам падабаецца яе імя? Па-кітайску яно азначае — Шаўковая кветка. Вельмі ёй падыходзіць, праўда?

Прынеслі чай; пакуль паслушніца не падала ўсё, што трэба, і не выйшла з пакоя, мужчыны маўчалі.

— Вам не давядзецца шкадаваць пра рашэнне абвясціць Рым адкрытым горадам, ваша правасхадзіцельства, — з чароўнаю ўсмешкаю сказаў архіепіскап Ральф новаму ўладару Італіі. Потым павярнуўся да кардынала, адкінуў усмешку, нібыта плашч: да чалавека глыбока любімага няма патрэбы звяртацца з ёю. — Ваша высокапраасвяшчэнства, будзеце «гаспадынькаю» самі ці даверыце гэты гонар мне?

— Гаспадынькаю? — На твары ў генерала Кесельрынга выявілася здзіўленне.

Кардынал ды Канціні-Верчэзе засмяяўся.

— Такі ў нас, у халасцякоў, жарт. Той, хто налівае чай, называецца «гаспадынькаю». Чыста англійскае слоўца, пан генерал.

У той вечар архіепіскап Ральф, стомлены, раззлаваны, не знаходзіў сабе месца. Бадай што, нічога яму не ўдасца зрабіць, каб хутчэй кончылася гэтая вайна, хіба толькі таргавацца да драбніцы, памагаючы зберагчы помнікі даўніны, і ён ужо ўсёю сілаю душы зненавідзеў бяздзейнасць цяжкага на пад’ём Ватыкана. Ён і сам чалавек асцярожны, але чарапашына баязлівая марудлівасць вышэйшых правіцеляў Рымскай царквы іншы раз проста нясцерпная! Калі не лічыць пакорных манашак і свяшчэннікаў, якія тут слугуюць, ён ужо шмат тыдняў, нават месяцаў не размаўляў з простымі, звычайнымі людзьмі, якія не занятыя штодзень палітыкаю, справамі — духоўнымі ці ваеннымі. Нават маліцца цяпер яму нялёгка, сам бог, здавалася, адышоў у далечыню многіх светлавых гадоў, быццам адхіліўся ад людзей — хай, калі ім так уздумалася, разбураюць свет, які ён дзеля іх стварыў. I Ральф, як па самых гаючых зёлках, сумаваў па сустрэчы з Мэгі — пабыць бы ўдосталь з ёю, з Фіёнаю ці хоць з некім, каго не цікавяць лёсы Ватыкана і Рыма.

Ён блукаў трывожна, бязмэтна і, нарэшце, унутранаю лесвіцаю прайшоў да велічнае базілікі — у сабор святога Пятра. Уваход цяпер замыкалі, як толькі пачынала змяркацца, і гэта яшчэ красамоўней, чым роты салдатаў у шэрай нямецкай форме, якія маршыравалі па рымскіх вуліцах, гаварыла пра тое, які ненадзейны, трывожны спакой Рыма. Адкрытую пустату вялізнай апсіды ледзь асвятляў слабы прывідны водбліск; архіепіскап ішоў па каменных плітах, і крокі яго гулка адгукаліся ў цішыні, замерлі, калі ён укленчыў перад алтаром, потым загучалі зноў. I раптам, у імгненне зацішша паміж двума водгукамі крокаў, ён пачуў кароткі ўздых. Адразу ў руцэ ў яго ўспыхнуў электрычны ліхтарык, прамень слізгануў у бок гуку — архіепіскап адчуў не так спалох, як цікаўнасць. Тут ён у сябе і гэты свой свет можа абараняць без страху.

У промні ліхтара перад ім паўстала найпрыгажэйшае, што стварыў за многія стагоддзі разец скульптара, — «Пета» Мікеланджэла. А ніжэй гэтых двух нерухомых, ашаломленых святлом твараў — яшчэ адзін твар, не мармур, а жывая плоць, змардаваная, прачэрчаная рэзкімі ценямі, быццам аблічча мерцвяка.

— Сіао[3], — з усмешкаю сказаў архіепіскап.

Адказу не было, але па адзенні ён зразумеў, што перад ім нямецкі салдат, радавы пехацінец — вось ён, просты, звычайны чалавек, якога яму не хапала! Няважна, што гэта немец.

— Wie geht’s?[4] — папытаўся ён, усё яшчэ ўсміхаючыся.

Той зварухнуўся — у змроку выступіў высокі, прыгожай лепкі лоб, і на ім бліснулі кроплі поту.

— Du bist krank?[5] — папытаўся архіепіскап, яму здалося, што хлопец (гэта быў амаль што хлопчык) хворы.

— Nein[6], — пачуўся нарэшце ціхі голас.