А Мэгі найболей радавалася, што блізняты вельмі палюбілі Дэна, гадзінамі з ім гулялі, смяяліся, ездзілі з ім верхам на кані, нястомна дурэлі з ім на поплаве перад хатаю. Джасціны яны быццам пабойваліся — яны баяліся ўсіх жанчын любога веку, калі не ведалі іх змалку. Дый бедная Джасціна моцна раўнавала — Джымс і Пэтсі зусім завалодалі Дэнам, і ёй цяпер не было з кім гуляць.

— Малы ў цябе, Мэгі, першы сорт, — сказаў ёй аднойчы Джымс, яна якраз выйшла на веранду, а ён сядзеў у плеценым крэсле і глядзеў, як Пэтсі з Дэнам гуляюць на поплаве.

— Праўда, ён харошы? — Мэгі ўсміхнулася, села напроці, каб лепей бачыць твар малодшага брата. I паглядзела на яго, як некалі, з мацярынскаю пяшчотаю і жалем. — Што з табою, Джымс? Можа, скажаш мне?

Джымс падняў на яе вочы, поўныя нейкай затоенай пакуты, але толькі галавою пакруціў, быццам яго ані не спакусіла магчымасць раскрыць душу.

— He, Мэгі. Жанчыне такога не раскажаш.

— Ну, а калі ўсё гэта застанецца ззаду і ты ажэнішся? Няўжо ты не захочаш падзяліцца з жонкаю?

— Нам — жаніцца? He, гэта наўрад. Вайна вельмі многа забірае ў чалавека. Мы тады рваліся на фронт, але цяпер мы сталі разумнейшыя. Ну, ажаніліся б, напладзілі б сыноў, а нашто? Каб глядзець, як яны вырастуць — і іх штурхнуць туды сама, і ім давядзецца рабіць тое самае, што нам, і бачыць, чаго мы нагледзеліся?

— Маўчы, Джымс, маўчы!

Джымс прасачыў за яе паглядам — Пэтсі перакуліў Дэна, і малы, дагары нагамі, захлёбваўся радасным рогатам.

— Нікуды не пускай яго з Драгеды, Мэгі, — сказаў Джымс. — Пакуль ён у Драгедзе, з ім нічога благога не здарыцца.

He звяртаючы ўвагі на здзіўленыя позіркі, архіепіскап дэ Брыкасар бягом прамчаўся па прыгожым светлым калідоры, уварваўся ў кабінет да кардынала і стаў як укопаны. Кардынал гутарыў з панам Папэ, паслом польскага эмігранцкага ўрада ў Ватыкане.

— Ральф, вы? Што здарылася?

— Збылося, Віторыё. Мусаліні скінуты.

— Божа справядлівы! А яго святасць ужо ведае?

— Я сам званіў па тэлефоне ў Кастэль Гандольфа, але з мінуты на мінуту трэба чакаць паведамлення па радыё. Мне званіў адзін прыяцель з германскага штаба.

— Спадзяюся, святы айцец загадзя сабраў усё патрэбнае ў дарогу, — з ледзь улоўнаю ноткаю задавальнення вымавіў пан Папэ.

— Яму, напэўна, удалося б выбрацца, калі б мы пераадзелі яго ў жабрака францысканца, не іначай, — рэзка адказаў архіепіскап Ральф. — Кесельрынг трымае горад у такім кальцы, што і мыш не вышмыгне.

— Ды ён і не захоча ўцякаць, — сказаў кардынал Віторыё.

Пасол падняўся.

— Я павінен вас пакінуць, монсеньёр. Я прадстаўнік урада, варожага Германіі. Калі ўжо сам яго святасць папа не ў бяспецы, што гаварыць пра мяне. У мяне ў кабінеце ёсць паперы, пра якія я павінен паклапаціцца.

Важны, стрыманы — сапраўдны дыпламат, ён адвітаўся, і кардынал з архіепіскапам асталіся ўдвух.

— Чаго ён прыходзіў — заступіцца за палякаў, якіх уціскаюць?

— Ведама. Няшчасны, ён так клапоціцца пра сваіх землякоў.

— А мы хіба не клапоцімся?

— Ведама, клапоцімся, Ральф! Але ён не ўяўляе, якое цяжкае склалася становішча.

— Уся бяда ў тым, што яму не вераць.

— Ральф!

— А хіба я няпраўду кажу? Святы айцец у юнацтве жыў у Мюнхене, палюбіў немцаў і, насуперак усяму, любіць іх да сённяшняга дня. Пакажыце яму доказы, целы няшчасных, закатаваных, абцягнутыя скураю шкілеты — і ён скажа, што гэта ўжо напэўна зрабілі рускія. Толькі не мілыя сэрцу яго немцы, не-не, яны ж такі культурны, такі цывілізаваны народ!

— Ральф, вы не належыце да ордэна езуітаў, але вы знаходзіцеся тут, у Ватыкане, толькі таму, што асабіста пакляліся ў вернасці яго святасці папу рымскаму. У жылах у вас цячэ гарачая кроў вашых ірландскіх і нарманскіх продкаў, але заклікаю вас, будзьце асцярожныя! Пачынаючы з верасня, мы толькі і чакалі — вось-вось наваліцца апошні ўдар — і малілі бога, каб дучэ ўцалеў і абараніў нас ад германскіх рэпрэсій. Адольф Гітлер — асоба надзіва непаслядоўная, чамусьці яму вельмі хацелася зберагчы двух сваіх яўных ворагаў — Брытанскую імперыю і рымскую каталіцкую царкву. Але калі яго падштурхнулі абставіны, ён зрабіў усё, што толькі мог, каб знішчыць Брытанскую імперыю. Дык няўжо, па-вашаму, калі мы яго падштурхнём, ён не пастараецца знішчыць нас? Паспрабавалі б мы хоць адным словам абвінаваціць яго ў тым, што робіцца ў Польшчы, — і ён напэўна нас раздушыў бы. А што добрага, па-вашаму, прынясуць нашы абвінавачанні і выкрыванні, чаго мы гэтым дасягнем, друг мой? У нас няма арміі, няма салдатаў, рэпрэсіі пачнуцца адразу, і яго святасць папу адправяць у Берлін, а якраз гэтага ён і баіцца. Хіба вы не памятаеце таго папу, што шмат стагоддзяў назад быў марыянеткаю ў Авіньёне? Няўжо вы хочаце, каб наш папа стаў марыянеткаю ў Берліне?

— Даруйце мне, Віторыё, але я гляджу на гэта іначай. Мы павінны, мы абавязаны выкрыць Гітлера, крычаць пра яго зверствы на ўвесь свет! А калі ён нас расстраляе, мы прымем пакутніцкую смерць — і гэта падзейнічае мацней за ўсякія выкрыванні.

— Вы сёння на рэдкасць туга кеміце, Ральф! Зусім ён не стане пасылаць нас на расстрэл. Ён не горай за нас разумее, як скалане сэрцы прыклад мучанікаў. Найсвяцейшага айца перавядуць у Берлін, а нас з вамі, без ніякага шуму, у Польшчу. У Польшчу, Ральф, у Польшчу! Няўжо вы хочаце памерці ў Польшчы? Ад гэтага будзе куды меней карысці, чым вы прыносіце цяпер.

Архіепіскап сеў, заціснуў стуленыя рукі між каленяў і ўтаропіўся непакорнымі вачыма ў акно, за якім, залацістыя ў промнях захаду сонца, узляталі галубы, збіраючыся на начлег. У свае сорак дзевяць гадоў Ральф дэ Брыкасар стаў худзейшы, чым быў у юнацтве, але ён і старэць пачынаў гэтаксама прыгожа, як прыгожы бываў амаль ва ўсім, што б ні рабіў.

— Ральф, не забывайцеся, хто мы. Тое, што мы людзі, другараднае. Найперш мы — слугі царквы, духоўныя пастыры.

— Калі я вярнуўся з Аўстраліі, вы размяшчалі нашы якасці ў іншым парадку, Віторыё.

— Тады гаворка ішла пра другое, і вы гэта ведаеце. З вамі сёння цяжка. Я гавару пра тое, што мы не можам цяпер разважаць проста як людзі. Мы абавязаны разважаць як духоўныя пастыры, бо гэта ў нашым жыцці вышэй за ўсё. Што б кожны з нас ні думаў сам па сабе, што б ні хацеў рабіць, мы абавязаны захоўваць вернасць ні якой бы там ні было свецкай уладзе, а царкве! Мы павінны быць верныя яго святасці папу — і нікому другому! Вы далі зарок паслушэнства, Ральф. Няўжо вы зноў хочаце яго парушыць? Ва ўсім, што мае дачыненне да дабра царквы, святы айцец непагрэшны.

— Ён памыляецца! Яго меркаванні беспадстаўна прымаюцца як правільныя. Усе яго намаганні накіраваны на барацьбу з камунізмам. Германія ў яго — самы надзейны вораг камунізму, адзіная перашкода руху камунізму на захад, і ён хоча, каб Гітлер моцна трымаў уладу ў Германіі, гэтаксама як яго зусім задавальняе Мусаліні ў ролі правіцеля Італіі.

— Паверце, Ральф, вы ведаеце не ўсё. А ён — папа, і ён непагрэшны. Калі вы адмаўляеце гэта, вы адмаўляеце саму веру сваю.

Дзверы далікатна, але хутка адчынілі.

— Ваша высокапраасвяшчэнства, да вас генерал Кесельрынг.

Абодва прэлаты ўсталі, слядоў гарачай спрэчкі на Teapax як не было, абодва ўсміхаліся.

— Вельмі прыемна вас бачыць, ваша правасхадзіцельства. Сядайце, калі ласка. Ці не вып’еце чаю?

Размова вялася па-нямецку — у ватыканскіх вярхах многія гаварылі на гэтай мове. Сам папа вельмі любіў і гаварыць па-нямецку, і чуць нямецкую мову.

— Дзякуй, монсеньёр, з радасцю вітаю. Ва ўсім Рыме толькі ў вас і можна пакаштаваць такога выдатнага, сапраўднага англійскага чаю.

Кардынал Віторыё прастадушна ўсміхнуўся.

— Я нажыў гэтую звычку, калі быў папскім легатам у Аўстраліі — і так я не змог ад яе адвучыцца, нягледзячы на тое, што я сапраўдны італьянец.

— А вы, святы айцец?

— Я родам ірландзец, пан генерал. Ірландцы таксама з дзяцінства звыклыя да чаю.

Генерал Альберт Кесельрынг заўсёды глядзеў на архіепіскапа дэ Брыкасара з сімпатыяй — сярод нікчэмных ялейных прэлатаў-італьянцаў так прыемна сустрэць чалавека адкрытага, без ніякай выкрутлівасці і хітрасці.