— Па мне, чым быць сапёрам, дык лепей я застануся салдатам і няхай у мяне страляюць, — вось што я вам скажу, — заявіў, апіраючыся на рыдлёўку, Кол Сцюарт.

— Ну, не ведаю, дружа, — прабурчаў у адказ сяржант. — Па-мойму, яны зусім няблага спраўляюцца, чорт вазьмі. Спярша чакаюць ззаду за акопамі, пакуль мы ўсю свалачную работку зробім, а потым тэпаюць памаленьку з мінашукальнікамі і пракладваюць дарожкі гэтым свалачным танкам.

— Танкі ні ў чым не вінаватыя, Боб, проста наверсе дужа разумна імі распараджаюцца, — сказаў Джымс і плазам паляпаў рыдлёўкаю, каб апляскаць верхні край толькі што выкапанага акопа. — Фу, чорт, хоць бы яны далі нам прыпыніцца трошкі на адным месцы! Я за гэтыя пяць дзён гэтулькі зямлі перакапаў — болей за любога мурашкаеда.

— Ну дык і далей капай, — без ніякага спачування абарваў Боб.

— Гэй, глядзіце! — Кол паказаў на неба.

Васемнаццаць англійскіх лёгкіх бамбардзіроўшчыкаў акуратным строем, быццам на парадзе, пранесліся над галавою і з бездакорнаю дакладнасцю скінулі бомбы на нямецкія і італьянскія пазіцыі.

— Нават вельмі прыгожа, — заўважыў сяржант Боб Мэлай, выгнуўшы доўгую шыю і гледзячы ў неба.

Праз тры дні ён быў мёртвы — пры новым наступленні вялізны асколак шрапнелі зрэзаў яму руку і палавіну бока, але прыпыняцца каля яго не было часу, нехта паспеў толькі выцягнуць свісток з яго пакрамсаных губ. Цяпер людзі гінулі як мухі, надта яны выматаліся, сталі ўжо не такія спрытныя і асцярожныя; але за кожную захопленую лапінку гэтай няшчаснай бясплоднай пустыні яны трымаліся ўчэпіста, насуперак шалёнаму супраціўленню адборных войскаў праціўніка. Цяпер у іх гаварыла толькі адно тупое, упартае пачуццё — яны нізашто не жадалі пацярпець паражэнне.

Дзевятая дывізія трымалася проці войскаў фон Шпонека і Люнгерхаўзена, а тым часам на поўдні абарону немцаў прарвалі танкі, і нарэшце Ромель быў разбіты. Да 8 лістапада ён яшчэ спрабаваў зноў сабраць свае сілы за граніцаю Егіпта, але Мантгомеры авалодаў усёю Сахараю. Атрымана была вельмі важная тактычная перамога, другі Эль-Аламейн; Ромелю давялося, адступаючы, кінуць вялікую колькасць танкаў, гармат і іншае тэхнікі. Цяпер можна было надзейней пачынаць аперацыю «Факел» — наступленне з Марока і Алжыра на ўсход. «Ліс пустыні» яшчэ поўны быў баявога запалу, і ўсё ж не той, надта моцна пакалашмацілі яго пад Эль-Аламейнам. Самая вялікая і вырашальная бітва ў Паўночнай Афрыцы цяпер была ззаду, і перамогу ў ёй атрымаў фельдмаршал Мантгомеры.

Другі Эль-Аламейн аказаўся лебядзінаю песняю Дзевятай Аўстралійскай дывізіі ў Паўночнай Афрыцы. Нарэшце яе пасылалі ў родныя мясціны, адбіваць у японцаў Новую Гвінею. З сакавіка 1941 года дывізія амаль увесь час была на перадавых пазіцыях, — прыбыла яна на фронт кепска ўзброеная і кепска абучаная, а вярталася авеяная славаю, якую перасягнула хіба толькі слава Чацвёртай Індыйскай дывізіі. I ў радах Дзевятай цэлыя і здаровыя вярнуліся на радзіму Джымс і Пэтсі.

Ведама, ім далі адпачынак, каб з’ездзіць дадому, у Драгеду. Боб паехаў па іх на машыне ў Джылі да цягніка з Гундзівіндзі: Дзевятая пакуль асталявалася ў Брысбене абучацца баявым дзеянням ва ўмовах джунгляў, пасля гэтага яна павінна была адправіцца на Новую Гвінею. Калі «ролс-ройс» пад’ехаў да Вялікага дома, усе жанчыны ўжо стаялі на поплаве і чакалі; Джэк і Х’югі трымаліся трошкі ззаду, але і ім не цярпелася ўбачыць малодшых братоў. Усе авечкі, колькі іх яшчэ ўцалела ў Драгедзе, калі хочуць, могуць аддаць канцы, усё роўна сёння — свята і ніхто не працуе.

Але і калі машына спынілася і Пэтсі з Джымсам выйшлі, ніхто не зварухнуўся. Так змяніліся блізняты! За два гады ў пустыні колішняя іх форма падралася на шматкі; іх адзелі ў новую, зялёную, пад колер джунгляў, і ўвогуле іх было не пазнаць. Яны здаваліся намнога вышэйшымі, чым былі дагэтуль, дый праўда падраслі; апошнія два гады яны сталелі і мужнелі ўдалечыні ад Драгеды і намнога абагналі старэйшых братоў. I вось яны ўжо не хлопчыкі, а мужчыны, толькі мужчыны зусім іншага складу, чым Боб, Джэк і Х’югі, — цяжкія выпрабаванні, п’янлівая гарачыня бітвы і штогадзінная блізкасць смерці зрабілі іх такімі, якімі ніколі б не зрабіла Драгеда. Сонца Паўночнай Афрыкі высушыла іх, апаліла іх скуру да колеру чырвонага дрэва, высмаліла апошнія сляды дзяцінства. Зусім можна паверыць, што гэтыя двое, у простай вайсковай форме і ў капелюшах з палямі, прышпіленымі над левым вухам кукардаю аўстралійскіх узброеных сіл — сонцам на ўсходзе, забівалі сваіх блізкіх. Гэта відаць па іх вачах — вочы ў іх блакітныя, як былі ў Пэдзі, але намнога маркотнейшыя, і няма ў паглядзе бацькоўскае лагоднасці.

— Хлопчыкі, мае хлопчыкі! — закрычала місіс Сміт і, заліваючыся слязамі, бягом кінулася да іх. He, што б яны ні рабілі, як бы ні перамяніліся, усё роўна яны — яе малыя, тыя самыя, якіх яна купала, спавівала, карміла, чые слёзы асушала, чые сінякі і драпіны цалавала, каб хутчэй прайшоў боль. Вось толькі новыя іх раны, якія не відаць воку, загаіць яна не мае сілы.

I тут упалі перашкоды сапраўды брытанскае стрыманасці — смеючыся і плачучы, усе акружылі блізнят, нават няшчасная Фія лопала ім па плячах і сілілася ўсміхнуцца. Пасля місіс Сміт трэба было пацалаваць Мэгі, пацалаваць і Міні, і Кэт, і сарамліва абняць маму, без слоў паціснуць рукі Джэку і Х’югі. Тут, у Драгедзе, ніхто не зразумее, што гэта значыць — вярнуцца дадому, не зразумее, як прагнулі і як баяліся яны абодва гэтай хвіліны.

А як яны накінуліся на яду! У арміі гэтак не кормяць, са смехам гаварылі яны. Пірожныя з белаю і ружоваю глазураю, арэхавы рулет у шакаладзе, гарачы слівавы пудынг, грэнадзілы, вяршкі з малака ад драгедскіх кароў. Помнячы, як яны ў дзяцінстве мучыліся жывоцікамі, місіс Сміт не сумнявалася — і цяпер прамучацца тыдзень, але яны, відаць, не баяліся нястраўнасці, абы толькі можна было ўсе гэтыя горы яды запіваць незлічонымі шклянкамі чаю.

— Гэта вам не вагохавы праснакі, га, Пэтсі?

— Угу.

— Што значыць «вагохавы»? — папыталася місіс Сміт.

— Вагохі — гэта арабы, a то ёсць яшчэ вапохі — гэта італьянчыкі, праўда, Пэтсі?

— Угу.

Дзіва, блізняты маглі гадзінамі гаварыць пра Паўночную Афрыку — правільней, гаварыў Джымс: якія там гарады і людзі, і як там ядуць, і які музей у Каіры, і як жылося на борце транспарта і ў лагеры на адпачынку. Але ніяк нельга было дапрасіцца, каб яны расказалі пра сапраўдныя баі, пра бітвы за Газалу, Бенгазі, Тобрук і Эль-Аламейн, — тут яны на ўсе пытанні адказвалі ўхіліста і спяшаліся загаварыць пра другое. Пазней, калі вайна кончылася, жанчынам даводзілася зноў і зноў пераконвацца: мужчыны, якія пабылі ў самым пекле, ніколі пра гэта не расказвалі, не ўступалі ў таварыствы і клубы ветэранаў і ўвогуле не жадалі мець нічога агульнага з арганізацыямі, што стараліся ўвекавечыць памяць вайны.

У гонар блізнят у Драгедзе сабралі гасцей. Ведама, было гасцяванне і ў Радней Ханіш, бо Аластар Маккуін таксама ваяваў у Дзевятай дывізіі і таксама прыехаў на адпачынак. Двое малодшых сыноў Домініка О’Рорка былі з Шостай дывізіяй на Новай Гвінеі — і, хоць самі яны прыехаць не змаглі, святкавалі і ў Дыбен-Дыбене. Ва ўсёй джыланбаўнскай акрузе кожная сям’я, у якой сын быў у арміі, хацела абавязкова адзначыць шчаслівае вяртанне трох хлопцаў з Дзевятай дывізіі. Жанчыны і дзяўчаты хадзілі за імі па пятах, але храбрацам Кліры жаночая ўвага наганяла страх, якога яны ніколі не зведвалі ў баі, і абодва кожны раз стараліся ўцячы, Мабыць, Джымс і Пэтсі ўвогуле не хацелі знацца з жанчынамі, іх цягнула толькі да Боба, Джэка і Х’югі. Надышла ноч, жанчыны ў Драгедзе палеглі спаць, а яны ўсё яшчэ сядзелі з братамі (і тым хочаш не хочаш даводзілася заседжвацца дапазна) і раскрывалі перад імі набалелыя, параненыя сэрцы. А днём раз’язджалі па распаленых выганах Драгеды (ішоў сёмы год засухі) і шчаслівыя былі хоць ненадоўга зноў адчуць сябе цывільнымі людзьмі.

I нават такая скамянелая, спакутаваная драгедская зямля была ім абодвум поўная невыказнага хараства, адзін выгляд авечак — уцехаю, пах позніх ружаў у садзе — райскай духмянасцю. I трэба было неяк увабраць усё гэта і назаўсёды зберагчы ў самых глыбінях памяці: першы ж раз абодва вылецелі з роднага гнязда так лёгка, бесклапотна, нават не ўяўлялі, чым стане разлука з ім. А вось цяпер, пакідаючы, яны беражліва павязуць з сабою дарагі запас успамінаў, кожную мілую, незабыўную хвіліну, а ў бумажніку — па засушанай драгедскай ружы і па некалькі былінак з бедных драгедскіх пашаў. З Фіёнаю абодва заўсёды былі добрыя і спагадлівыя, а з Мэгі, місіс Сміт, Міні і Кэт — ласкавыя і пяшчотныя. Гэта ж яны з самага пачатку сталі блізнятам сапраўднымі мамамі.