— Пасля, пасля! Спачатку пагаворым, і прытым на вашай роднай мове. Навокал апошнім часам надта многа вушэй, але, дзякаваць богу, вушэй, нязвыклых да англійскай мовы. Калі ласка, Ральф, сядайце. Я такі рады вас бачыць! Мне не хапала вашых мудрых парад, вашай разважлівасці, вашага прыемнага супольніцтва. Тут мне не знайшлося і напалавіну такога вартага і прыемнага памочніка.

I Ральф дэ Брыкасар адчуў, што мозг яго ўжо настройваецца на патрэбны лад і думкі, нават яшчэ не выказаныя, увасабляюцца ў словы самыя высокія; лепей за многіх ён ведаў, як мяняецца чалавек залежна ад яго субяседніка, міжволі мяняеш нават манеру гаварыць. He, бегласць штодзённай англійскай мовы не для гэтых вушэй. I ён сеў трошкі воддаль напроці маленькага хударлявага чалавека ў пунсовай муаравай рызе асаблівага, як бы пералівістага і ўсё ж нязменнага адцення, так што яно не супярэчыла ўсяму навокал, а быццам з ім злівалася,

Непамерная стома, што гняла яго апошнія тыдні, раптам здалася не такою цяжкаю: чаму, па сутнасці, ён так баяўся гэтае сустрэчы, ведаў жа ў глыбіні душы, што яго зразумеюць і даруюць? He, зусім не гэта палохае, зусім іншае. Страшнае разуменне віны, бо ён не выстаяў, не дасягнуў дасканаласці, да якое імкнуўся, не апраўдаў даверу таго, хто заўсёды быў яму сапраўдным, клапатлівым, бясконца добрым другам. Страшнае разуменне віны, бо стаіш перад тым, хто чысты духам, а сам ты страціў чысціню.

— Ральф, мы — пастыры, але гэта не ўсё, мы былі яшчэ нечым да таго, як прынялі сан, і нам ад гэтага не ўцячы, нягледзячы на выбранасць нашу. Мы — людзі і не вольныя ад грахоў і слабасцяў людскіх. У чым бы вы ні прызналіся, нішто не пераменіць думкі, якая склалася ў мяне пра вас за ўсе гэтыя гады, ніхто не схіліць мяне думаць пра вас горай і любіць вас меней. Многія гады я ведаў, што вам яшчэ не давялося спазнаць на сабе, якая слабая наша чалавечая прырода, і ведаў таксама, што вам немінуча давядзецца гэта спазнаць, як спазналі ўсе мы. Нават сам найсвяцейшы папа, найпакорнейшы і найчалавечнейшы з нас.

— Я парушыў зарок, ваша высокапраасвяшчэнства. Гэты грэх нялёгка даруецца. Гэта святатацтва.

— Зарок беднасці вы парушылі шмат гадоў назад, калі прынялі спадчыну Мэры Карсан. Застаюцца зарокі нявіннасці і пакоры, праўда?

— Значыць, я парушыў усе тры, ваша высокапраасвяшчэнства.

— Я хацеў бы, каб вы называлі мяне, як некалі, проста па імені. He, я не абурыўся, Ральф, і не расчараваны. На ўсё воля божая, і, мне здаецца, тым самым вы атрымалі найважнейшы ўрок і спазналі ісціну, якой нельга спазнаць спосабам менш жорсткім. Бог ёсць тайна, і шляхі яго вышэйшыя за наша мізэрнае разуменне. Аднак, думаю, тое, што вы зрабілі, — зусім не праз легкадумнасць і не проста вы адкінулі свяшчэнны зарок, быццам пустыя словы. Вельмі добра я вас ведаю. Ведаю, што вы горды, і ўсёю душою адданы свайму сану, і разумееце сваю выключнасць. Можа, якраз вам і патрэбен быў такі ўрок, каб паменшала ваша гордасць і вы зразумелі, што найперш вы — чалавек, а таму і не такая вялікая ваша выключнасць, як вам здавалася некалі. Праўда?

— Праўда. Мне не хапала пакоры, і ў нейкім сэнсе я імкнуўся стаць самім богам. Грэх мой — найцяжэйшы і недаравальны. Я і сам не магу сабе дараваць, як жа мне спадзявацца на дараванне божае?

— Гордасць, Ральф, зноў гордасць! He ваша справа дараваць, няўжо і цяпер вы яшчэ не зразумелі? Толькі бог даруе! Толькі адзін бог! А ён даруе, калі шчырае пакаянне. Ён, як вы ведаеце, дараваў грахі намнога цяжэйшыя тым, хто перасягнуў вас у святасці, а таксама і тым, хто далёка перасягнуў вас у недахопах. Ці не думаеце вы, што сам Люцыпар, князь цемры, не атрымаў даравання? Яму было даравана ў той самы міг, як ён паўстаў проці бога. I долю валадара апраметнай не гасподзь яму вызначыў, а выбраў ён сам. Ці не ён сказаў: «Лепей правіць у пекле, чым служыць у нябёсах»? Бо не мог ён утаймаваць сваю гордасць і пакарыцца нейчай волі, нават і волі госпада бога. I я не жадаю, каб вы зрабілі тую самую памылку, дарагі мой друг. Пакоры — вось чаго вам нестае, а іменна пакора і стварае вялікіх святых — і вялікіх людзей таксама. Дакуль вы не аддасце права дараваць богу, не набыць вам сапраўднай пакоры.

Суровае Ральфава аблічча перакрывіла пакута.

— Я ведаю, вы кажаце праўду. Я павінен змірыцца з тым, які я ёсць, і старацца стаць лепшым, але адкінуць гордасць. Я каюся і гатовы спавядацца і чакаць даравання. О, як горка я каюся!

Ён уздыхнуў, і пагляд яго выдаў унутраную барацьбу, якое не мог ён выказаць старанна ўзважанымі словамі і ў гэтых сценах.

— I ўсё ж, Віторыё, я не мог зрабіць іначай. Мне заставалася або загубіць яе, або наклікаць гібель на сябе. I тады мне здавалася, выбар ясны, я ж яе люблю. He яе віна, што я ніколі не жадаў саступіць любові плоцевай. Але зразумейце, яе лёс стаў мне важнейшы за мой асабісты лёс.

Да тае мінуты я заўсёды думаў найперш пра сябе, сябе ставіў вышэй, бо я служыцель царквы, а яна ўсяго толькі адна з гэтых служак. А тут мне стала зразумела: гэта я ў адказе за тое, якая яна стала... Мне трэба было адмовіцца ад яе, пакуль яна была яшчэ дзіцем, а я гэтага не зрабіў. Яна трывала займала месца ў маім сэрцы і разумела гэта. А выкінуў бы я яе з сэрца, яна б і гэта зразумела, і стала б зусім іншая, і тады б я не змог быць ёй духоўным настаўнікам. — Ральф усміхнуўся. — Вы бачыце, я мушу ў многім каяцца. Я спрабаваў і сам стварыць адну жывую душу.

— Гэта і ёсць тая ружа?

Архіепіскап Ральф закінуў галаву, паглядзеў на складаныя ўзоры ляпной з пазалотаю столі, на мудрагелістую люстру.

— Хто ж гэта яшчэ мог быць? Яна — адзіная мая спроба тварэння.

— А з ёю не здарыцца бяда, з вашаю ружаю? He прычынілі вы ёй большага зла, чым калі б вы адмовіліся ад яе?

— He ведаю, Віторыё! Каб жа ведаць! Тады мне здавалася, іначай зрабіць немагчыма. Я не надзелены Праметэевым дарам прадбачання, а пачуцці перашкаджаюць разважаць цвяроза. I яшчэ... гэта здарылася само па сабе! Але, мне здаецца, у тым, што я ёй даў, яна найболей мела патрэбу: трэба было прызнаць у ёй жанчыну. He, сама яна, ведама, разумела сябе жанчынаю. Але гэтага не ведаў я. Калі б упершыню я сустрэў яе ўжо дарослую, напэўна, усё склалася б інакш, але я многія гады ведаў яе дзіцем.

— Я чую ў вашых словах самазадаволенасць, Ральф, вы яшчэ не гатовыя, каб вам дараваць. Вас гэта коле, праўда, — адкрыццё, што вы не звышчалавек і вам уласцівыя звычайныя чалавечыя слабасці. Ці напраўду ў сваім учынку вы кіраваліся такім высакародным духам самаахвяравання?

Ральф уздыхнуў, зірнуў у прамяністыя карыя вочы — адтуль на яго глядзелі два яго маленькія адбіткі, два нікчэмныя пігмеі.

— He, — сказаў ён. — Я ўсяго толькі чалавек, і яна дала мне асалоду, якой я раней і ўявіць не мог. Я не ведаў, што з жанчынаю можна спазнаць падобнае, што яна дорыць такую вялікую радасць. Я прагнуў ніколі болей з ёю не расставацца, і не толькі дзеля яе плоці, але дзеля шчасця проста быць каля яе, гаварыць з ёю і маўчаць, есці абед, згатаваны яе рукамі, усміхацца ёй, падзяляць яе думкі. Я буду тужыць па ёй да апошняга дыхання.

У смуглявым твары Віторыё, твары аскета, яму раптам здалося нейкае падабенства з тварам Мэгі ў хвіліны іх расстання — быццам зняты з душы вялікі цяжар і бярэ верх воля і рашучасць ісці сваёю дарогаю, нягледзячы на ўсе цяжкасці, смутак і пакуты. Што ж ён зведаў у жыцці, гэты кардынал у чырвоным шоўку, які, здавалася, толькі і мае пяшчоту да лянівае абісінскае кошкі?

Але кардынал маўчаў, і Ральф зноў загаварыў:

— Я не магу каяцца ў тым, што ў мяне з ёю было. Каюся ў іншым — што парушыў зарок, свяшчэнны і непарушны, дадзены на ўсё жыццё. Ніколі ўжо я не змагу выканаць абавязак пастыра з колішнім, нічым не азмрочаным стараннем. Вось чаго я горка шкадую. Але Мэгі?..

I такі стаў у яго твар, калі ён вымавіў яе імя, што кардынал Віторыё адвярнуўся, спрабуючы саўладаць са сваімі думкамі.

— Каяцца ў тым, што было з Мэгі, значыла б яе забіць. — Ральф стомлена правёў рукою па вачах. — He ведаю, ці зразумела я гавару, праўда, не ведаю, як выказаць маю думку. Здаецца, мне і пад страхам смерці не выказаць усяго, што я адчуваю да Мэгі. — Ён нахіліўся наперад і ў вачах у кардынала, які зноў павярнуўся да яго, яшчэ раз убачыў два свае адбіткі, цяпер яны сталі трошкі большыя. Вочы Віторыё былі падобныя да люстраў: яны адлюстроўвалі ўсё, што бачылі, але нікому ні на імгненне не дазвалялі ўбачыць, што адбываецца за гэтаю роўнаю перашкодаю. He тое з Мэгі, у яе вочы акунаешся ўсё глыбей і глыбей, на самае дно душы. — Мэгі сама — блаславенне, — сказаў Ральф. — Мне яна нешта свяшчэннае, накшталт святога прычасця.