– Киһи илиитэ-атаҕа суох олоруон сөп. Оттон сүрэҕэ тохтоото да – бүтэр! Онон аан дойду барыта биһиги Сахабыт сирэ чөл буоларыгар кыһаныахтаах. Биһиги Өлүөнэ өрүспүт – сүрэх хорук тымыра. Кини киртийэрэ, сүһүрэрэ, бохсуллара сүрэххэ хаан эргиирин бохсубукка тэҥнээх! – Харатаала ким эрэ кинини утары мөккүһэрин курдук, кыйыттан кэлэ-кэлэ, дорҕоонноохтук саҥарар.

– Бу этэ-саҥара тураргын тэлэбииһэргэ тахсан кэпсиэҥ этэ дуу? – мин өр соҕус тугу эрэ көрдөҕө буолан туран иһиллээн бараммын, атыыһыттан ыйытабын.

– Ээ… Ону ханна?

– Оттон мин ыҥырыахпын сөп ээ, тэлэбииһэргэ.

Итинник Харатааланы кытта билсэн турабын. Кини, Нам Хамаҕаттатыттан кэлэн атыылыыр, ырыынактарга көһө сылдьан турааччыбын, хаһан баҕарар булуоххутун сөп диэбитэ.

Мин хас да ый кини тахсыан сөптөөх биэриитигэр дьүөрэлэһэр кэпсээннэри хомуйдум. Кэбээйиттэн этитиилээх батас туһунан дьикти номохтоох дьон кэлэ сырыттылар, ол батас хаартыскатын аҕалбыттар. Кинилэри (учуутал уонна үөрэнээччилэр этэ) сюжекка уһуллубут. Батас туһунан суруйан, үөрэнээччилэр ханнык эрэ конференцияҕа кыттыбыттар. Бу батас туһуттан элбэх киһи суорума суолламмыт эбит. Аны батаһы батары анньыллан турар тиититтэн сыҕарытан, атын сиргэ уурдахтарына, ол турбут сиригэр төннөн хаалбыт буолар үһү. Дьэ, киһи эрэ итэҕэйиэ суоҕун курдук. Ол эрээри бүтүн дэриэбинэ дьоно ол батаһы дьиэтигэр аҕалбыт күөгэйэр күнүгэр сылдьар учуутал уол тібітүнэн моґуогурбутун, о.д.а. батаһы кытта ситимнээх дьикти түгэннэри мэктиэлиир эбиттэр.

Өссө биир «туохтаахпын эрэ» диир киһи көһүннэ. Санаабар, Харатаалабын сүрүн ыалдьыт гынан ыҥырар, таһаарар кэмим тоҕоосто. Устудьуоннарбын ырыынакка кинини көрдөтө ыыттым. Оҕолор куорат бары ырыынагын кэрийбиттэр, ханна да суох үһү. Дьонтон ыйыппыттарын:

«Оннук киһи баара да, көстүбэтэҕэ ыраатта», – диэбиттэр. Мин киһим олорор сирин эппитин арыычча өйдөөммүн, Нам Хамаҕаттатын дьаһалтатыгар эрийдим. «Оннук киһи баар» диэн буолла. Болдьоммут күҥҥэ Харатаала кэллэ. Ыалдьыппыт өссө бэйэтин кэмигэр Нам училищетын бүтэрбит идэлээх ойууһут эбит. Хас да этитиилээх ойууларын аҕалбыт, таҥаһын-сабын ойуун киэнигэр чугаһатан, оҥостубут. Ити Харатаала бар дьон иннигэр бастакы киэҥник тахсыыта этэ.

Оо, ол кини ойууларын, көрдөрө-көрдөрө, кэпсээбитин кэнниттэн ыҥырыа уйатын тоҕо таппыт курдук буолбата дуо? Билиҥҥи дьон, ыал ис туруктарыгар илдьэ сылдьар, улаханнык саҥарбат кыһалҕалара хантан-туохтан төрүттэммиттэрин, Айыылар, Өбүгэлэр онно туох ыйыыны биэрэллэрин туһунан тус көрүүлэрин ыалдьытым дьиэк киллэрбэттии олус итэҕэтиилээхтик этитэлээн кэбистэ.

Туох кистэлэ кэлиэй, ордук араллааннаах тоҕус уонус сылларга, ийэлэр үөскээбит оҕо олоҕун ис иһигэр эрдэҕинэ быспыт аньыылара элбэх буоллаҕа. Харатаала этэринэн, бу оҕолор хоргуппут куттара үөһэ да, аллара да барбакка, ийэлэрин буолбакка, айбыттарын булан, аҕаларын иһигэр киирэн, кини кутун-сүрүн үрэйээччи буолар эбиттэр. «Өйдөөҥ эрэ, эһиги эрдэргит хаһан, ханнык түгэнтэн иһэр-аһыыр буолбуттарай, куһаҕан дьаллыкка ылларан тосту-туора быһыыланан барбыттарай?!» – ыалдьытым экран нөҥүө сүрэхтэригэр астара түспүт дьахталлары тобулута көрөргө дылы гынар.

– Оттон ол оҥоһуллан хаалбыт аньыы иэстэбилэ хайдах эмит сымнатыллар, көннөрүллэр кыахтаах дуо? – мин өй булан, ыйытабын.

– Мас олордуохтаахтар. Син биир кэрдиллиэхтээх сиртэн – ордук тэлэгирээп ситимин анныгар үүммүт мастартан биэстээх оҕоттон уһуна суох маһы түөрэн аҕалан, түһэттэриллибит оҕо ахсаанынан олордуохтаахтар…

Өскө ол биэрии кэнниттэн Саха сирин үрдүнэн мас олордуута элбээбит буоллаҕына – махталлаах. Ол эрээри… Ол эрээри дииргэ тиийэбин, итинник хайысхаҕа киһи олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһыахтаах эбит. Мин ураты дьоҕурдаах дьону кинилэр хас биирдии этиилэрин, көрүүлэрин кытта сөбүлэһэр буоламмын таһаартыыр буолбатах этим. «Бу курдук санаалаах, дьоҕурдаах дьон эмиэ баар. Кинилэр санааларын биһиги истэр, оттон кинилэр бэйэлэрин көрүүлэрин кэпсиир бырааптаахтар», – диэн этэрим. Онтум баара, суруналыыс бэйэтэ да билбэтинэн, киэҥник иһитиннэрии тэрилин нөҥүө өйдөрө-санаалара бөҕөргүү илик дьон кутугар-сүрүгэр сыыһа өйдөбүл олохсуйарыгар күүскэ көмөлөһөн кэбиһиэн сөп эбит. Итэҕэлбит биир сүрүҥҥэ киирэ илик кэмэ буолан, Харатаала да, атын да итинник дьарыктаах дьон, айылҕалара хайдах этэринэн дьайаллар. Ону дьон олус кэбэҕэстик ылынар, эмиэ итэҕэлин сүнньүн билбэт буолан. Холобур, мин ити ыҥырыылаах ыалдьытым кэнники өссө сайдан, «соргу» диэн саха дьоллоох тылын, өйдөбүлүн туттуллууттан таһаара сыста. Аны били батас туһунан кэпсээни биһиэхэ аҕаларга сыһыаннаах киһи кыс-хаар ортото дьиэтэ умайан, күл-көмөр үрдүгэр туран хаалбытын туһунан сурах кэлбитэ (төһө дьиҥнээҕин билбэтим).

Ол иһин мин итэҕэлбит биир сүрүҥҥэ киириэн, халбаҥнаабат тирэҕин булуон баҕарабын. Ол туһуттан айылҕалаах дьоммут иллээх түһүлгэни төрүттээн, сүбэлэрин холбоон, норуоттарын туһугар дьоллоох-соргулаах суолу арыйар ытык үөрэҕи айыахтарын, сиэри-туому бигэргэтиэхтэрин баҕарабын.

«Саха үлэһит омук дуо?». Урут, сэбиэскэй саҕана, хаһыакка, араадьыйаҕа, тэлэбииһэргэ инники күөҥҥэ үлэһит киһи тутуллара. Ол суруналыыстартан буолбатах, ордук үөһэттэн ирдэбил, хайысха баарыттан тутулуктаах эбит. Сэбиэскэй кэм, хайдаҕын да иһин, «үлэһит киһи былааһа» диэн этэ, онтун да быһыытынан чэрдээх илиилээх киһини уруйдууру-айхаллыыры ирдиирэ. 90-с сылларга, мин суруналыыстыка аартыгар саҥа үктэнэр кэммэр, үлэһит киһи мэтириэтин айар олус уустук буолбута. Тоҕо диэтэххэ, дойду олоҕо айгыраан, үлүскэннээх үлэ-хамнас мэлийбитэ, үлэһит киһи ханна эрэ ситиһиилэнэрэ, ол туһунан кэпсиэн-көрдөрүөн баҕарар санаата үөдүйэрэ отой суох буолбут кэмэ этэ. Онон, кэпсиир-көрдөрөр тэрилтэлэр үлэлэрин сүрүн ис хоһоонугар төрүт култуура, спорт, искусство, социальнай кыһалҕалар тоҕо анньан киирбиттэрэ уонна хойукка диэри иһитиннэрии кураанахсыйбыт салгынын аІаардастыы толорбуттара.

Мин итини суруналыыстыка итэҕэһин курдук саныырым уонна Сунтаарга да үлэлии сылдьан, Дьокуускайга даҕаны, үлэһит киһини дьоруой гынан таһаарар түгэн тосхойдоҕуна, олус үөрэрим. Ол эрээри оннук түгэн биирдэ эмит тосхойоро. Дьэ ити мин испэр иитийэхтии сылдьыбыт санаабын уот харахха этэр киһи көстүбүтэ! Арай мобильникпар билбэт нүөмэрбиттэн эрийдилэр. Тоҕо эрэ ыллым. Сунтаардыы «ыллыыр» саҥа иһиллэр:

– Ити суруналыыстар эһиги мэлдьи ырыаны-тойугу, ыһыаҕы, ол-бу күрэхтэһиини көрдөрөн тахсаҕыт дии. Оттон саха үлэлии турарын тоҕо биирдэ да көрдөрбөккүтүй?

– Оттон ыйан биэр ээ, ханна баалларый, үлэлии турар сахалар? – кистээбэккэ эттэххэ, «дьэ эмиэ биир куолуһут көһүннэ» дии санаабытым.

– Ону этээрибин эрийэбин дии. Нүөмэргин нэһиилэ буллум. Мин саха эдэр уолаттарын тутууга үлэлэтэбин. Биһиги ыччаппыт ханнык да омуктан итэҕэһэ суох, өссө ордук үлэлиир кыахтаах…

Ити тутааччы-предприниматель Уйбаан Александров этэ. Мин биэриим былааныгар сотору кэминэн иллэҥ миэстэ суох.

– Чэ, ый курдугынан эрийээриҥ эрэ, иккис кыбаартал былааныгар туруоруоҕум, – диэтим.

Ол курдук сайын саҕаланыыта саха тутааччыларын эйгэлэригэр киирэн, кинилэр кырата суох кыһалҕаларын, ону тэҥэ кырата суох ситиһиилэрин туһунан «Кэпсиэҕэ» кэпсиир, көрдөрөр кыахтаммытым. Таас тутууларга кэлии дьон үлэлииллэрин бары көрө-истэ сылдьабыт. Буолуохтааҕын да курдук ылынабыт. Ол гынан баран, саха тутааччылара даҕаны бу эйгэҕэ төһө баҕарар үлэлиир кыахтаммыттарыгар мин итэҕэйбитим. Арай кинилэри түбүгэ элбэх эрээри харчыта аҕыйах үлэлэргэ үтүрүйбэттэрэ, «түҥнэри аукционнар» түмүктэринэн, үптээх-харчылаах тутуулартан матарбаттара эбитэ буоллар…

Быһа эфиргэ тахсарбытыгар тутуу министерствотыттан киһи кэлэрин туруорса сатаабытым. Сахалыы сатаан саҥарар киһи суоҕунан элбэхтик «футболлаһан» баран, Ильин диэн киһини сорудахтаабыттара кэлиэх буолан баран, тоҕо эрэ кэлбэтэҕэ. Сюжеттарым олус үчүгэйдик оҥоһуллубуттара: эдэркээн саха уолаттара, дьээбэлээхтик кэпсэтэ-кэпсэтэ, көхтөөх баҕайытык мас дьиэни тута сылдьаллар. «Сирдээхпит буоллар, наһаа үчүгэй коттедж туттан бараммыт кэргэн ылыа этибит», – диэн сырдык ыралаахтар.

Иккис сюжетым «Сахалар – таас тутууга» диэн этэ. Куорат тутууларын кэрийэ сылдьан устубуппут, хас да саха тутааччыларын биригээдэлэригэр түбэспиппит. Тутааччылар, быһыыта, сынньалаҥҥа олоро түһэр кэмнэригэр ону-маны кэпсэтэр буолан, тыллара сытыыламмыт, сөптөөхтүк ыйаммыт соҕус дьон эбит дии санаабытым. Ханнык баҕарар ыйытыыга саҥата суох хаалбаттар, дьээбэлээх-хооболоох да эбиттэр этэ. «Ленскэй ууга барбытыгар саҥа дьиэ бөҕөтүн туппуппут дии, быйыл Ытык Күөл ууга барбытыгар тоҕо ким да айдаарбатый, тоҕо элбэх тутуу онно ыытыллыбатый?» – диэн бэйэбин доппуруостаан ыксаппыттара. «Таас тутууга киһи ылбычча сатаабат, мындыр буолууну эрэйэр үлэ тоҕо эрэ бүтэһигэр биһиэхэ эргийэн кэлбит буолар дии. Холобур, остуолбалары туруору ууран таһаарар үлэ. Оттон тэлгэтии эҥин курдук судургу үлэ кэлиилэргэ тиксэр дии. Тоҕо?» Мин ити ыйытыыларга кыайан хоруйдаабаппын билэллэр уонна соруйан итинник ыйытан тургутан көрөн баран, бэйэлэрэ быһааран киирэн бараллар.