Билигин олоххо буолан ааспыт мөккүөрдээх түгэннэр тустарынан сүрүн кыттааччылар суох буолбуттарын кэннэ ахтар-суруйар үгэс үөскээтэ. Сорох ааптардары ол иһин киһи итэҕэйбэт, эрдэ маны тоҕо суруйбакка сылдьыбытай дии саныыгын. Оттон бу суруйууга ахтыллар дьон билигин бааллар, сөбүлэспэт түгэннэригэр миигин кытта төһө баҕарар аахсыахтарын сөп.

Бу эһиги илиигитигэр киирбит мин саҥа кинигэм хоһоон тылларынан тырымныы долгуйбат: бу кинигэм киэргэтиитэ суох кэпсиир аһаҕастык «Кэпсиэ» туһунан, тус бэйэм билбит, өйүм-сүрэҕим нөҥүө аһарбыт олоҕум, дьонум-сэргэм туһунан.

Ааптар

Улуу дойду урусхалын үрдүгэр саҥа кэм, саҥа үйэ саҕаҕа арыллара. Ааспыт үйэ түмүктүүр түһүмэҕэр эмискэ сууллубут «тимир быыс» көтөхпүт көппөҕө дьайҕаран, көҥүл салгыҥҥа олус дайдаран улдьаарбыт өй-санаа чэбдигириитэ, олох-дьаһах сыыйа сааһыланыыта кэлэн иһэргэ дылыта… Ону кытта мин олоҕум саҥа кэрдииһэ саҕаланан, дьолу эрэ эрэннэрэ долгуйар Дьокуускай куоракка олохсуйа, айа, үлэлии кэлбитим. Пааспарбар куоракка бырапыыскам суоҕа (бырапыыската суох киһини үлэҕэ ылбаттар), ону кистээн тураммын уон сылы мэлдьи Сунтаар телестудиятын дириэктэрин быһыытынан аспыт-саппыт аҕай Национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньам аанынан аны «Сэргэлээх» телестудия редактора» диэн сололоох күннэтэ ааһар аналламмытым. Өрөспүүбүлүкэ сүрүн ханаалын үлэһитэ буоларга бу иннигэр улууска хайдах үлэлээбитиҥ аахсыллыбат буолан тахсыбыта. Төһө да Сунтаар устуудьуйатын бастыҥнар кэккэлэригэр илдьэ сылдьыбыт үтүөлээхпин бу иннинэ бэйэтинэн хаста да бэлиэтээтэр, НВК оччотооҕу эдэр салайааччыта миигин урукку үрдүк коэффициеммын муҥутуур алын кэрдиискэ түһэрэн, оскуоланы бүтэрбит оҕону кытта тэҥнээх хамнаска ылбыта. Урут даҕаны, билигин даҕаны улуустан – «тыаттан» саҥа кэлээччилэргэ итинник сыһыан баар: хайдах эрэ туолбут оптуобуска хойутаан киирэн, туран эрэн айанныырга күһэллибит пассажиры эрдэ киирэн олбох булан олоруммут дьон кыра соҕус бэйэлэригэр тиэрдибэт санаалаах одуулуулларын курдук…

«Былыр Кытай императора кулуттарын кутун туой дьоҥҥо көһөрөн аллараа дойдуга илдьэ барар этэ. Билигин тойон, кыратыттан-улаханыттан тутулуга суох, бэйэтин эргимтэтин эмиэ илдьэ барар. Ардыгар аллара, ардыгар – үөһэ…» Бу мин бэйэм суруйбут «Кырыыстаах биһилэх» кэпсээммиттэн быһа тардыыны киллэрдим. Тоҕо диэтэххэ, итинник көстүүнү иһитиннэрэр-көрдөрөр эйгэҕэ үлэлии сылдьааччылар ордук чугастан көрөбүт…

Өрөспүүбүлүкэ саҥа салалтатын кытта хампаанньаҕа Харлампий Дьяконов бэрэсидьиэн (ол саҕана тэрилтэбит салайааччыта бэрэсидьиэн дэнэрэ) кэлбитэ. Сотору: «Саха тэлэбиидэнньэтэ бэйэтэ туспа ханаалланар, онно күнүстэри-түүннэри бэйэтэ эрэ көрдөрөр бырааптанар үһү», – диэн сурах тарҕаммыта. Уруккуттан үлэлиир дьон: «Тугунан уонна кимнээҕинэн ол үлүгэрдээх сабардамы толороору, оннооҕор бу күннэтэ аҕыйах чааһы сатаан толорбоккобут хатылааһын үөһэ хатылааһын буолар дии…», – дэһэллэрэ. Кэнники өйдөөтөххө, ол сөпкө этэллэр эбит, оттон мин оччотооҕу санаабар хампаанньаҕа туох да баһаам киһи үлэлиирэ (биһиги биэс буолан улуус телестудиятын биэриилэрин нэдиэлэҕэ үстэ киэһэ хойукка диэри тэрийэн таһаарарбытынан суоттуур буоллаҕым дии), сүрдээх иллэҥ курдуктара, онон, сатаан аттардахха, күнүстэри-түүннэри да буолбатар, сабардамы балачча улаатыннарар кыах баар курдуга.

Онтон «12-с» диэн ааттаах, куорат эрэ иһигэр онуоха-маныаха диэри көрдөрөр ханаал аһылларын, кини кэнники сайдан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн көрдөрүөхтээҕин туһунан сурах кэлбитэ. Сүрүн уратыта – урукку НВК-тан олох атын сирэйдээх-харахтаах, ис хоһоонноох буолуохтаах үһү, «үөһэттэн» итинник ирдэбили туруорбуттар. Онон айар үлэһиттэртэн барыларыттан саҥа, сонун биэриилэр бырайыактарын көрдөөбүттэрэ. Мин улуус устуудьуйатыгар үлэлии сылдьан өрөспүүбүлүкэ ханаалыгар туох тиийбэтин син «идэлээх» харахпынан бэлиэтиир, санаабар саҥа биэриилэри толкуйдуур этим. Бастакы бэлиэтээһиним: тылы, саха тылын курдук модун күүһү сатаан туһанар кыахтаах ыытааччы көһүннэр диэн этэ. Иккис баҕа санаам: сахалыы кэпсэтии аһаҕас уонна аныгы долгуҥҥа тэриллэрин көрдөрбүн диэн этэ. Уларыта тутуу ухханыгар, 80-с сыллар бүтүүлэригэр буолуо, саха экрана биир кэмҥэ оннук аһаҕас, көрөргө ордук умсулҕаннаах буола сылдьыбытын өйдүүбүн. Ыытааччылартан Алексей Амбросьев тахсарын кэтэһэн көрөрүм.

Онон дьэ, туох эрэ саҥаны киллэрэр тус бэйэбиттэн ирдэнэр кэмигэр түбэһэ кэлбит киһи, үөрүүнү кытта түһүнэн кэбистэҕим дии. «Кэпсиэ» диэн ааттаах, биир чаас устата быһа эфиргэ барар биэрии бырайыагын, ону таһынан өссө хас даҕаны эмиэ саҥа, урут бэлиэтэнэ илик хайысхаларга санааларбын суруйа охсубутум. Онно билигин чопчу өйдүүрбүнэн (сороҕун умнубуппун), «Саҥа ырыа» диэн сылын аайы ыытыллар телевизионнай ырыа күрэҕин туһунан бырайыак эмиэ баара. Ол гынан баран, ол мин бырайыакпар мелодистар, композитордар быйыл эрэ истээччи дьүүлүгэр таһаарбыт саҥа ырыаларын икки ардыларыгар күрэх буолуохтааҕа. «Арай биирдэ» диэн саха көрүн-күлүүтүн таһаарар биэрии баар буолуон сөп диэн эмиэ суруйбутум. Итиннэ Сунтаар устуудьуйатыгар «Ералаш» курдук көрдөөх жанрга табыллан үлэлии сылдьыбыппытыгар тирэҕирбитим. Саҥа тахсар кинигэлэри, саҥа суруйар дьону билиһиннэрэр биэрии эмиэ баар буолуон сөптөөҕүн ыйбытым. Хайдах астыыры-үөллүүрү көрдөрөр, үөрэтэр биэрии ол кэмҥэ суоҕа, онон ол туһунан эмиэ киллэрбитим. Онтон да атын санаалары эппитим, архыып үчүгэйдик хараллыбыт буоллаҕына, ол илиинэн суруллубут сурук ханна эрэ баар буолуон сөп.

Ол саҕана үлэһиттэр бэйэлэрин икки ардыларыгар «бэрэсидьиэннэр уларыйаллар, арай кини уларыйбат» диэн дьаралыктаан кэпсэтэр салайааччылара Николай Иннокентьевич Петров тэлэбиидэнньэҕэ дириэктэрдиир этэ. НВК бэрэсидьиэннээх, ол аннынан тэлэбиидэнньэ уонна араадьыйа дириэктэрдэрэ диэн ботуччу сололор бааллар. Кини миигин ыҥыран ылла, кэбиниэккэ киирбитим били илиинэн суруйбут кумааҕыбын эргим-ургум тута олорор эбит уонна эттэ: «Мин бу эн суруккун ырытан баран бүппэппин. Чахчы саҥа, сонун бырайыак эйиэнэ эрэ эбит. Ол гынан баран маны дьэ хайдах олоххо киллэрэбит?» – диир. «Хайдах киллэриэхпит суоҕай?…» – мин олус уустугу суруйдум дии санаабат этим, биир киһи санаата хоторун бүтүн тэрилтэ хайдах кыайыа суоҕай диэн саарбахтаан көрбөккө хоруйдаспытым.

Сотору «12-с ханаалбыт» аһыллаары хамсааһын бөҕө буолан барда. Били мин «Кэпсиэ» диэн бырайыагым киэбинэн нэдиэлэҕэ түөртэ быһа тахсар буоллубут: икки күн сахалыы, икки күн нууччалыы. Сахалыыны ыытааччылар мин уонна Анатолий Гоголев, нууччалыыны ыытааччылар Альбина Данилова уонна Анатолий Сергеев этибит. Тэлэбиидэнньэ устуоруйатыгар аан маҥнай аналлаах стилист ыҥыран, Алексей Семенов этэ, тас көрүҥмүтүн оҥордулар. Онтубут Альбина Данилова баттаҕын уот кыһыл өҥҥө кырааскалаан кэбиһэн, көрөөччүлэр ортолоруттан саҥа-иҥэ, одуу-чинчи таҕыста. Аны миигин «блондинка гынан кэбиһиэ» диэн куттанаммын, «только натуральный цвет» дии-диибин, төбөбүн саба туттан олорбутум. Инньэ гынан, «натуральнайга наһаа чугас» «красное дерево» өҥнөммүтүм. Ол да буоллар стилист: «Фиолетовый бы Вам очень подошел», – диэбитэ. Дьиҥэ, эдэр эрдэххэ эгэлгэ да өҥнөнөн, уларыйан-тэлэрийэн көрүөххэ баар этэ буоллаҕа.

Устуудьуйабытыгар барнай устуойка эҥин туруоруллан, ыытааччылар көһө сылдьан олоробут, ыалдьыттарбыт биэрии устата хаста да уларыйыахтарын сөп, кинилэри кытта көҥүллүк, туран эрэн кытта кэпсэтэр кыахтаахпыт. Кылгас сюжеттар, мэлдьи үлэлиир рубрикалар кэпсэтиини ситэрэн-хоторон биэрэллэр. Ити бэйэтин кэмигэр өрөбөлүүссүйэҕэ тэҥнээх көстүү этэ.