Але камандзіра палка не зацікавіла гэта.

– Я дакладу ў штабе, каб табе аб’явілі падзяку, – афіцыйна сказаў ён Валодзьку, і той расцвіў ад радасці, выструніўся, аж ростам паболеў.

– Рады старацца, пан камандзір!

– Пачакай, – толькі цяпер заўважыў, ізноў азіраючыся, Чайка. – А ты што, адзін? А той дзе… – павярнуўся да ардынарца, які так і не злазіў з каня, – ну, брат твой?

Тут ужо Валодзьку адплацілася за «канакрада».

– А вось гэты, – паказаў ён пальцам на Данілу, – пан камандзір, адпусціў… Чуб, яшчэ досвіткам, сказаў, што так і так…

– Пакруціся мне! – гаркнуў на жарабца, які стаяў смірна, Даніла і адкашляўся ў кулак.

– Вы спалі ўчора, пан камандзір, ну і я, гэта самае… Не стаў будзіць… Ды вернецца ён скора, Павал Пятровіч! Адскочыць да бацькоў і вернецца!

– Што ж, няхай скача, – толькі і сказаў Чайка.

Завярнулі коней, паехалі назад, тымі ж могілкамі. Даніла ўсё кашляў.

– Даруйце, Павал Пятровіч… Далібог, першы і апошні раз!..

– Пра што ты? Аа, пра малога… – пасміхнуўся крыва Чайка. І не адразу, а пасля доўгага маўчання, калі пачалі ўжо спускацца з пагорка ізноў да рэчкі, прамовіў:

– Каб адно гэта, дык не балелі б нашыя галовы… Трохі не ў тваім малым тут справа, дарагі Даніла…

Галоўнае, што ні крыўды, ні злосці не было ў камандзірскім голасе. І ў ардынарца, які хоць і не зразумеў нічога, і не адважыўся перапытаць: «а ў чым тады?..», ўсё адно адлегла з душы. У каторы раз падумалася: які ж гэты Чайка разумны. Як ім увогуле пашэнціла з начальствам – ён, Чайка, ды яшчэ Жаўрыд – гэта ж…

Жарабец ізноў занаравіўся, з горкі пачаў спускацца бокам, як які інаходзец.

– Ану, ну! – асадзіў яго Даніла, так і не дадумаўшы пра начальства.

Не для аднаго прастакаватага ардынарца гэтыя двое, Чайка і Жаўрыд, былі самымі галоўнымі, самымі разумнымі і аўтарытэтнымі начальнікамі ў брыгадзе.

У іхнім «тандэме» бачыліся гармонія і зладжанасць. Яны як бы дапаўнялі адзін аднаго. Функцыі іх былі падзелены. Жаўрыд адказваў за справы цывільныя, мірныя, Чайка – за ваенныя. З аднаго боку камісарідэолаг, тэарэтык, з другога – славуты баявы афіцэрпрактык.

Абодва нарадзіліся на Случчыне, у суседніх вёсках, у адзін месяц і ў адзін год – у ліпені 1889га. Абодвух назвалі Паўламі. Абодва да дзесяці гадоў «наўчаліся» аднолькавай навуцы: пасвілі гусей, свіней і коней, лазілі ў чужыя сады, пяклі ў прысаку бульбу, купаліся ў соннай Случы, рукамі лавілі пад карчышчам мянтузоў, а начамі каля вогнішча, у святле якога таўкласякарагодзіла машкарэча, слухалі, абняўшы рукамі калені, стаіўшы дыханне, страшныя казкі якогась прыстаўленага да іх Ахрэма ці Аўдзея – пра нячыстую сілу, пра русалак ў жыце, пра вадзянікоў у ставе, што каля пабуранага млына… Усё гэта адбывалася з двума самымі звычайнымі беларускімі хлопчыкамі, пакуль лёс (мімікрыяй пад «сталыпінскую вярбоўку») раптам не ўзяў ды не закінуў бацькоў аднаго з іх на край свету. У прамым сэнсе – ва Ўладзівасток. І развяло нашых Паўлікаў аж на цэлых дваццаць гадоў…

Адзін паранейшаму рыбу лавіў, па садах лазіў, начамі бульбу пёк у прысаку і слухаў дзедавы байкі«паданні», адны й тыя ж, якія з кожным годам усё больш прыядаліся, і ўжо зразумела было, наколькі яны прымітыўныя, нястрашныя; далей не сягала цёмная сялянская фантазія Аўдзея. Чым больш Паўлік падрастаў, тым больш душа прагнула іншых казак, больш рэальных, дарослых… Такіх, што маглі б спраўдзіцца ў жыцці. «А што, – думалася часамі хлопцу, падсаджанаму бацькам на воз духмянага сена, лежачы на ім і гледзячы ў нябёсную далёкую беласінь, – а што, каб знайшоўся асілак, ды ўсё перавярнуў? Перакуліў бы так, каб воз плыў па небе, а чалавек ехаў галавою ўніз… Вось гэта была б карціна!.. Цікавей, чым лухта пра русалак, якіх ніхто ніколі не бачыў, бо іх няма…»

«А што, – думаў ён, не Паўлік ужо, а дзевятнаццацігадовы навучэнец Слуцкай гімназіі Павел, – думаў, адной рукой пашчыкваючы цёмную нітачку першых вусікаў, а другой мякка пагладжваючы шэранькую, стэарынам заляпаную вокладку забароненай брашуркі, – а што, як праўда тут напісана?.. І калі проста ўзяць, ды ўсё памяняць месцамі?.. Бедных пасяліць ў шыкоўныя палацы, багацеяў – у курныя хаты… Цікава было б! Гэта табе не тое, што воз па небе едзе дагары нагамі…»

«А што калі, – думаў, сланяючыся па засыпанай нечаканым для сакавіка густым снегам Варшаве, ловячы на сабе зіркі шустрамлявых полечак (а на далёкай Случчыне нудзілася маладая жонка з дзіцём), студэнт юрыдычнага аддзялення Варшаўскага універсітэта – не Павел ужо, а «сьведамы беларусадраджэнец» Павал: – А што, калі – чым чорт не жартуе! – і нам грамадою ўзяцца?.. Чым мы горшыя за тых жа пшэкаў? Яшчэ й лепшыя… Займець сваю рэспубліку, свой урад, гэта ж уйююй!.. Гэта табе не «ад багатых адабраць ды бедным раздаць»… Вось гэта казачка – і якая рэальная, як лёгка можна спраўдзіць яе!..»

Апынуўшыся ў нейкім скверыку, галасістым, стракатым ад дзятвы, што ваявала паміж сабой снежкамі, не ўтрымаўся і наш Павал. Сцягнуў пальчаткі, зачэрпнуў зпад ног снегу і зляпіў халодны, вясной, маладосцю і сілаю пахнучы камяк (той самы, які праз шэсць гадоў дакоціцца да прыфрантавога «нейтральнага» Семежава цэлай лавінаю), нізам запусціў яго з горкі і той пакаціўся, пакаціўся, набіраючы хуткасць, абрастаючы снегам…

А што ж другі?

Другі за светам, у сваім Уладзівастоку, фарсіў казённай формаю (з формы ён так і не вылезе да канца жыцця), перацягнутай туга рамянём са спражкаю, якую любіў шліфаваць шматком лямцу, таксама нацёртым крэйдаю, – стараўся да таго, што нямелі пальцы і зліваліся ў вачах выпуклыя РУ: «реальное училише»… Зубрыў на памяць «видишь, стоит, измождён лихорадкою…» і адзначаў пра сябе, здзіўляўся, чаму так ахвотна бяруць і цэняць яго землякоў на марской і чыгуначнай службах? Як і цёзка ягоны на начное вогнішча, гадзінамі мог глядзець на далёкае і адначасова блізкае – руку толькі працягні, пагладзіш – Арлінае Гняздо (уладзівастоцкая сопка), альбо, прагульваючы ўрокі, што даравалася яму як выдатніку, забрыдаў у порт і тырчэў там гадзінамі, дзівячыся на грамадзіны караблёў і арэхавае шкарлупінне шлюпак і лодак вакол іх, а больш – на сам акіян, які трывожыў, і зваў, і бударажыў кроў не менш, чым цёзку казкімары аб уласнай рэспубліцы.

І быць бы, канечне, нашаму Паўлу як мінімум мічманам рускага славутага ціхаакіянскага флоту (ці, на крайні выпадак, як бацьку, чыгуначнікам, ішло да таго: Іркуцкае ваеннае вучылішча ў 1912 годзе, спецыяльнасць – інжынерныя войскі), каб не заштарміў дзевяцібальна акіян іншы, людскі, каб не тры вайны, што трыма хвалямі, кожны раз адна перад адной большымі, сарвалі, закруцілі ў смерчах і віхурах, прапахлых не акіянскім салёным брызам, а порахам, агнём, дымам і крывёю, і, удосталь пашкамутаўшы, панасіўшы па свеце, прызямлілі акурат у тыя самыя слуцкія Лютавічы, дзе некалі нарадзіўся.

Канечне ж, была ў тым наканаванасць. Нават містыка – не ў дзедАўдзеўскім, «фальклёрным» значэнні, а ў сапраўдным – у значэнні фатуму. У адзін год, у адзін месяц нарадзіцца, атрымаць аднолькавыя імёны, столькі часу бадзяцца па свеце, каб сысціся ў Богам забытым Семежаве і ўзначаліць нацыяналістычны бунт – узвысіцца двума маякамі па абодва берагі рэчышча, якім гатовая плыцьрухацца паслухмяная людская маса… І нічога дзіўнага, што многім асобна ўзятым («за задніцу», як пажартаваў бы Мірановіч) прадстаўнікам гэтай масы, такім, як Даніла Карпаў, яны, два Паўлыкамандзіры, здаваліся ў нечым аднолькавымі. Сумленнымі, мудрымі, строгімі, але й справядлівымі, як і належыць быць камандзірам… І раз ужо такія вучоныя, аўтарытэтныя людзі (само сабой думалася прадстаўнікам масы) вырашылі любіць Беларусь і змагацца за яе, дык што ўжо нам, цемнаце запечнай, рыпацца; нам адно слухаць іх трэба, раты раскрыўшы, запамінаць, пераймаць і, не ўдумваючыся, выконваць, што загадаюць…

Аднак жа розніца паміж імі была. Вялікая розніца. І лепш за ўсіх аб гэтым ведаў камандзір палка Чайка.

…Ціха цурчэла скутая тонкім лёдам, на які сыпаўся і адразу ўмярзаў у яго снег, Морач. На неглыбокіх перакатах, дзе лёду не было, вада булькала мацней, закручвалася вірамі і падымала са дна каламуць. Чайка з ардынарцам ехалі назад тым жа шляхам – паўз самы бераг рачулкі; не ехалі – марудна цягнуліся. Камандзіру палка не хацелася вяртацца ў абрыдлае Семежава.