– Ведаю, – сказаў Грынкевіч, – мне таксама шчасна з табой.

– Еш сыр. Праўда, учарашні, падсох. Але добры.

– Хай лепей пуза трэсне, чым дабру прападаць, – сказаў Андрэй.

Налілі па чарцы бальзаму, выпілі за здароўе і доўгі век нованароджанага.

– Што Марыя? – спытаў Вайвадс.

– Спіць, я не будзіў яе.

Яніс памаўчаў. Яму цяжка было зноў пачынаць размову. Але ён, відаць, не змог замоўчаць гэтага, як паслядоўны латгалец. I таму сказаў жорстка:

– Яшчэ раз табе скажу: не падабаецца мне ўсё гэта, не тая гэта жанчына.

– А дзе лепшыя ёсць?

– Паўсюль.

– А чаму гэта яна «не тая»?

– Не тая. Жанчына павінна радасць і запал даваць або боль такі, што, здаецца, лёг бы і памёр. А гэта што? Шэрае балота звычайнага жыцця. I горш за ўсё, што ты сам гэта адчуваеш, толькі не прызнаешся. Ты паглядзі на сябе, які ты стаў? Знерваваны, прыбіты нейкі. Вершы бяскрылыя пачаў пісаць. Кінь яе, кажу, пакуль не позна.

– Сын у яе добры.

– Свайго завесці трэба.

– А ты не думаў, што заводзіць сына ад чалавека, якога не кахаеш – свінства.

– Дык чаму не пакахаць каго-небудзь?

– Тое і страшна, што я даўно ўжо не кахаю нікога. Мне амаль усё адно, з кім быць.

– Слухай, – сказаў Вайвадс, – што, урэшце, з табой такое? Мне як другу ты, здаецца, мог бы распавесці.

– Распавем, – сказаў Андрэй, – зараз.

Абодва маўчалі. Яніс дапытлівымі вачыма глядзеў, як Андрэй збіраўся з думкамі.

– Налі яшчэ па чарцы, – сказаў Андрэй. – Дык вось, справа пачалася дзесяць год таму…

Зноў лягла кароткая паўза.

– Разумееш, уся справа, напэўна, у дурацкай інтэлігенцкай мяккацеласці і ідэалізме. I яшчэ кроў: у нас у родзе ўсе палкія і заядлыя. Як завядзецца, то калі біцца, дык да смерці, калі кахаць, дык таксама да смерці, калі памятаць, дык да апошняга каменя. I з дзедам у мяне такое было, і з прадзедам. З тым дык наогул страшна скончылася. Я табе ніколі не распавядаў? Ён быў расстраляны за ўдзел у паўстанні… Ну, пра гэта я табе неяк другім разам раскажу, гэта да справы не тычыцца. Галоўнае тое, што мы вельмі страсныя і верныя людзі.

– Выпі,– сказаў Яніс, – лягчэй будзе распавядаць.

– Добра.

Яніс глядзеў на сябра, які ўсё яшчэ не мог раскачацца, вялікімі, разумнымі вачыма.

«Езус-Марыя, – думаў ён, – як ён мне падабаецца. I прыгожага ў ім нічога няма, і сімпатычнага, у агульным разуменні, таксама, і ўсё ж проста вачэй ад яго нельга адвесці».

Грынкевіч сядзеў, заплюшчыўшы вочы:

– Гэта было дзесяць год таму… Яе звалі Алёна Століч.

У сорак восьмым годзе Андрэю Грынкевічу было дваццаць год, і за плячыма яго ляжала ўжо багатае падзеямі жыццё. Яно не змяшчалася ў рамкі аўтабіяграфіі, не лезла ў ніякія анкеты. Аб ім можна было толькі ўспамінаць, седзячы дзе-небудзь на травяным адхоне над ракой, калі свеціць сонца і самі змяжаюцца вочы.

I абавязкова каб поруч не было людзей.

Не таму, што яно было несумленным, гэта жыццё, а таму, што ў некаторых сваіх частках яно выломлівалася з агульнага, было непадобным на тыя існаванні, якія Андрэй кожны дзень бачыў вакол.

Быў далёкі гарадок. Жыла ў гэтым гарадку звычайная сям’я патомных інтэлігентаў. Незвычайна было хіба толькі тое, што ў бацькі і ў маці было да шлюбу аднолькавае прозвішча: іхнія дзяды былі траюраднымі братамі.

Маці чамусьці баялася гэтага, настойліва і вельмі непаслядоўна імкнулася загартаваць розум і цела сына. Затое нічога не баяўся бацька. Ён прымушаў Андрэя вучыцца плаваць і бегаць, страляць і скакаць вярхом, і галоўнае – імкнуўся прышчапіць яму свой светлы і вясёлы погляд на жыццё.

З гэтага не атрымалася нічога. Таму што была маці з яе вечнай сур’ёзнасцю, з маўклівай, з глыбокай – аж часта да трагізму – любоўю да жыцця-подзвігу, да казачна прыгожага, да вершаў, ад якіх гордыя слёзы просяцца на вочы, да песняў, пасля якіх чалавек радасна і лёгка пойдзе на смерць.

I пакоі іхнія былі розныя.

У бацькі светлы, з неверагодна багатай зброяй, што вісела на танным і пацёртым, але ўсё яшчэ вясёлкавым дыване.

– Чхай на ўсё нявартае, брат, беражы сілы… Выдаткуй іх толькі на тое, што варта мужчыны… Нікога не бойся… Нікому не давай наступіць табе на нагу, хоць бы ён быў Богам… Пагарджай здабыткам і грашыма.

А ў маці пакой быў заўсёды трошкі замглёны: мо ад штораў, мо ад язміну і бэзу, які яна палка любіла і заўсёды вырошчвала пад сваімі вокнамі. Тут быў зусім іншы пах: хвойнай свежасці, кніг, кветак. Тут былі зусім іншыя гукі: парыпванне маснічын і амаль няўлоўныя гукі фартэпіяна – матухна грала сама сабе, вельмі любіла Грыга і Шапэна, зрэдку Бетховена і Шуберта, якога лічыла музычна цяжкаватым, і,– што зусім ужо было дзіўна, – напаўзабытага Пёрсэла.

I, галоўнае, тут былі зусім іншыя словы, прыгожыя і трывожныя.

– Бацька мае рацыю, не трэба нікога баяцца. Але ў яго гэта неяк неакрэслена, быццам ён не разумее, што да мужнасці трэба ісці праз ахвяры, часта – праз смерць. А дарэмна… I таму атрымоўваецца, што ў яго проста гожая смеласць, а ў маіх дзеда і бабкі была – мужнасць. Адзін не баяўся расстрэлу, другая – Сібіры.

Матуля ўздыхала:

– Зрэшты, табе рана гэта ведаць, хоць ты і развіты хлопчык.

– Раскажы.

– Пра гэта – не. Скажу, калі ты зможаш утрымаць усё ў памяці. А табе раскажу другое, каб ты ведаў, чаго часам бывае варты адзін чалавек… Быў у Чэхіі адзін вучоны. Гэта быў час, калі чэхі пасля шматвяковага нямецкага панавання пачалі абуджацца. Яны захацелі мець сваю культуру, свае кнігі і музыку.

А немцы сказалі ім, што нічога такога ў іх не было, а таму і ў будучыні быць не можа.

– Што, матуля, у іх сапраўды не было?

– Вядома, было. Але за многія стагоддзі ўладары спалілі амаль усе іхнія кнігі. А тыя, што зберагліся, трэба было шукаць. Магчыма, нават гады. А шукаць не было часу. Год ці два вырашалі пытанне аб тым, жыць народу ці не. I гэты вучоны (яго звалі Ганка) пачаў шукаць.

– Знайшоў?

– Ну, вядома, калі чалавек вельмі хоча, – збываецца ўсё: дружба, каханне, рух зняволеных… Так і ён знайшоў спачатку адзін вельмі старажытны рукапіс, а потым і другі. I гэта былі кнігі такой паэтычнай сілы, што ўся Чэхія ажыла духам. Яны адкрылі сваю кнігу, такую паэтычную і такую старажытную. Дзе ім было цяпер слухаць немцаў, якія пераконвалі іх у тым, што чэхі толькі вечныя пазычальнікі чужога! I чужых вучоных ніхто не стаў слухаць, хоць яны і лямантавалі аб тым, што абодва рукапісы – падробка. Паэты пачалі пісаць вершы, музыкі – ствараць сваю музыку, вучоныя – шукаць другія старажытныя кнігі. I выявілася, што варта было ўзяцца за справу ўсім, – і адразу знойдуцца сотні і тысячы прыгожых старых кніг. I галасы фальшывых вучоных змоўклі. I Чэхія стала Чэхіяй.

– Мама, а гэта былi сапраўдныя рукапiсы?

Маці заплюшчвала вочы і ўсміхалася. І лепш за гэтую ўсмешку не было нічога.

– Не варта было б казаць табе пра гэта, Андрэйка. Але рукапісы Ганкі былі сапраўды геніяльнай па таленце і паэзіі падробкай. З легенды не выкінеш слова.

– Несумленна.

– Ты яшчэ дурненькі. Несумленна забіць чалавека, здрадзіць, абакрасці яго. А Ганка проста ведаў, як цяжка – часта проста немагчыма – абудзіць народ, калі ён засне… I ён вельмі любіў.

Так казала маці.

А калі яна паглыблялася ў свае думкі, працавала ці чытала, – заставаўся яшчэ сад са старымі разлатымі яблынямі, адхон да Дняпра, увесь гарадок на берагах вялікай ракі, гарадок з ліпамі, што мрэлі пад сонцам, з новым – «лепшым у рэспубліцы!» – кінатэатрам, з ціхімі завулкамі і зграбным купалком старажытнай царквы Міколы, адкуль некалі пачалося паўстанне горада супраць епіскапа і караля.

I яшчэ была Алёнка Століч, дзяўчынка адзінаццаці год.

Знаёмства з ёю пачалося раней. Яна аднойчы вельмі плакала на беразе ракі ад нейкай крыўды. Ён, яшчэ малы, не вытрымаў, украў з буфета вялізны – з кулак дарослага мужчыны – кавалак цукру і прынёс ёй. Яны хутка, кусаючы па чарзе, абгрызлі гэты кавалак да такой круглаты, што нельга было ўчапіць зубамі. Давялося кунаць яго ў ледзяную ваду прыбярэжнай крынічкі. Цукар лёгка паддаўся зубам, проста з яго цякла ў рот ледзяная, вельмі салодкая вадкасць.