Віселі залатыя бароды льну, прыемна пахла рыбай і кісла — шкурамі.
Грувасціліся пірамідамі яблыкі, над шызымі, нібы затуманенымі подыхам, слівамі спявалі залатыя восы. Сапяжанкі, ур'янтоўкі, слуцкія бэры пахнулі так, што соладка рабілася ў роце. Усюды ляжала гародніна, бітая птушка, мясныя тушы. А побач — рабчыкі, кражныя качкі, дупелі для панскага стала. Кадаўбцы ляснога мёду і жаўтаватыя колы воску. Шкуры дзікіх звяроў.
Краіна была багатая. Краіну чакаў голад.
…Каля сляпога старца з лірай амаль не было людзей: не даць — грэх, а даць не было чаго. Стары спяваў: цёмны правал рота ў срэбнай барадзе. Лірнік быў такі стары, што барада яму была не ў загану. А ля яго акрамя дзвюх жанчын, якія плакалі, стаяў хлопец, можа, на нейкі год старэйшы за Алеся, невысокі, каржакаваты, з цёмна-русымі прыгожымі валасамі. Рысы ў хлопца былі няправільныя, але буйныя і нават у чымсьці прыгожыя. Цяжкаватае падбароддзе, вялікі цвёрды рот. Жарсткаваты няправільны нос. З тысяч і тысяч людзей, па адной толькі форме носа з крутымі ноздрамі, Алесь заўсёды пазнаў бы ў ім мясцовага, тутэйшага.
Невялікія, сінія з залатымі іскрынкамі, вочы хлопца былі цяпер задумлівыя і мяккія. Пасма валасоў падала на высокі чысты лоб. Ён слухаў. Слухаў, нахмурыўшы тонкія і чорныя, нібы тушшу наведзеныя, бровы.
Алесь побач з ім таксама пачаў слухаць пад тужлівыя ўздыхі баб.
Ой, то не чорная хмара падступае.
То турэцкі кароль наступае.
Турэцкі кароль наступаў, каб узяць за сябе Андрэеву дачку. І не толькі яе.
Сватаць нівы, бары, і разлогі,
І лугі, і праўдзівага бога.
Сватаць дым у закуранай хаце,
Ўсю зямлю нашу бедную сватаць.
І не вытрымала жаночае сэрца. Андрэева дачка ўцякла ў лес і, седзячы ў разгаліне дуба, рыхтавала падарункі каралю, загадвала сяброўкам вастрыць нажы, каб кроіць імі для яго ручнікі. І вось кароль падступіў з усёй сваёй чорнай сілай. І тады…
Не папала яна ў палаценца,
А папала у шчырае сэрца
І каню пад падковы упала.
Паміраючы ж, так прамаўляла:
Страшна гулі струны:
Ой, не будзеш ты мець, чарнарогі,
Ні лугоў, ні праўдзівага бога,
Ні бароў, ні дзяўчат, ні багацця,
Ані дыму ў закуранай хаце.
За якое нi схопiшся сэрца —
Ўсе адкажуць адзінаю смерцю.
І адкажуць пажарамі хаты
І зямелька, якую ты сватаў.
Жабрак змоўк. Хлопец цяжка, быццам ад сну адрываючыся, уздыхнуў і кінуў на ліру тры медныя капейкі. Непаразумела зірнуў на Алеся. І раптам вочы сталі іранічныя і трошкі злосныя: убачыў, што гожы падлетак з шэрымі вачыма хоча пакласці на ліру срэбны паўрубель.
— Здурэў, ці што? — спытаў ён гучным кплівым голасам.
Алесь цярпець не мог, каб з яго кпілі незнаёмыя.
— Цябе не спыталі, — сказаў ён.
— Яно і відаць, што з залатых каптаноў. Галоўка, як макаўка, а розуму — як…
Загорскі ведаў, што працяг прыказкі злосны і трохі непрыстойны.
— Ты б паўтарыў, — з пагрозаю сказаў ён.
— А я не глухому гавару, — сказаў хлопец.
— То і відаць, што скнара. За такую песню паўрубля яму шкада.
— За гэтую песню мне мільёна не шкада. Ды толькі не з тваіх рук.
— А што мае рукі?
— А тое, што іншая дабрыня горшая за дурасць. А дабрыня багатага…
— Затое ты, відаць, з багатых. Сем коп лапцей…
Алесь сказаў гэта з вялікай крыўды. Але падлетак, апрануты сапраўды сціпла, здавалася, не пакрыўдзіўся.
— Люблю Сярка за звычай, — паказаў ён сляпуча белыя зубы. — Ды толькі не тыя паны, што грошы маюць, а тыя, што бога знаюць. Забяры свае бязбожныя грошы.
— Чым гэта яны горшыя?! — спытаў Алесь. — Чаго ты да мяне прычапіўся?!
— А тым, што яны дурной галавой дадзены, гэтыя грошы.
Алесь мераў хлопца вачыма. Так, той быў, відаць, дужэйшы, але ў яго было менш гнуткасці і спрыту.
— А я вось дам, дык ты і нагамі накрыешся, — сказаў хлопец.
— Ану дай. Сам пяты задзярэш.
Праз хвіліну яны малацілі адзін аднаго з усёй заўзятасцю падлеткаў.
Пыл так і курэў над месцам бойкі.
Урэшце яны стаміліся і, сапучы, стаялі, насцярожана сочачы адзін за адным.
— Атрымаў? — спытаў хлопец.
— Дый ты атрымаў.
У хлопца сапраўды распухла і без таго пухлая ніжняя губа; у Алеся вуха было чырвонае і пякло.
— Ну і што? — спытаў хлопец.
— А тое, што дурань, — ужо не так злосна сказаў Алесь.
Яны ўсё яшчэ сачылі адзін за адным, але відаць было, што бойка згасне.
— Гэта ты дурань, — сказаў хлопец. — Старога за твой паўрубель маглі б у паліцыю павесці. У бедных людзей бываюць толькі медныя грошы.
— А паперак няма? — буркнуў Алесь.
— Не ў старцоў, ёлуп хвашчоўскі.
Алесь разумеў, што хлопец кажа праўду, але вуха пякло, а незнаёмы яшчэ і лаяўся. Варожасць зноў пачала нарастаць.
— Ты хто такі? — не вельмі ветліва спытаў ён.
— А табе што?
— Ну хто? Паляк? Мазур?
І тут ён пачуў такое, што аж вочы сталі круглыя ад здзіўлення.
— Беларус, — спакойна сказаў хлопец.
— Што-о?
Алесь не мог зразумець, адкуль гэтаму хлопцу стала вядома яго таямніца, ягонае адкрыццё. Але хлопец, відаць, зразумеў пытанне як выгук пагарды.
Алесь не стрымаўся.
— Адкуль гэта ты даведаўся? Гэта ж я адкрыў. Гэта я — беларус.
— Адзін Гаўрыла ў Полацку, — усміхнуўся хлопец. — Тут усе беларусы. А ён адкрыццё зрабіў… Першы… Знайшоўся мне яшчэ — Капернік.
— Але ж я ведаю толькі траіх, якія адказалі мне так. У астатніх няма імя…
Алеся цяпер цягнула да гэтага хлопца. Таму, што ён, не ведаючы Алесевых думак, прыйшоў да таго самага.
А хлопец раптам сказаў:
— Я шкадую, што цябе стукнуў.
— І я таксама шкадую, — Алесь падаў хлопцу руку.
Хлопец зрабіў крок, і падлеткі моцна паціснулі рукі.
— Ты адкуль такі? — спытаў хлопец.
— З Дняпра. А ты?
— Я тутэйшы. Бацька прывёз тавар, а я з ім.
— Твой бацька купец?
— Не, дваранін. Але ў яго ёсць маленькая фабрычка. Абрусы, сурвэткі, усё такое, словам.
— Значыць, вы небагатыя?
— Небагатыя. У нас вялікая сям'я. Адных дзяцей лічыш-лічыш ды саб'ешся.
— Ты вучышся дзе?
— Тут і вучуся, — сказаў хлопец, — у прагімназіі. Праз пятнаццаць нейкіх дзён канец волі. Зубрэнне гэтае. А ты любіш вучыцца?
— Люблю. Толькі я дома вучуся. Мяне рыхтуюць у чацвёрты клас.
— Маеш шчасце. Я таксама вучыцца люблю, ды толькі настаўнікі ў нас дрэнь. — Уздыхнуў. — Скончу, пайду ва універсітэт. Урокамі буду зарабляць, а выб'юся. З нашай зямлі не пражывеш: бацька ўсіх не пракорміць.
Дакрануўся да распухлай губы.
— Б'ешся ты здорава, — засмяяўся ён. — Прыклаў руку, дык не раўнуючы як станавы прыстаў… Давай знаёміцца, ці што?
Алесь падаў яму руку.
— Давай. Я Алесь Загорскі.
— Кастусь Каліноўскі, — сказаў хлопец.
Яны стаялі і разглядалі адзін аднаго.
— Давай уцячом, ці што, — сказаў хлопец. — Пакуль крамы бацькаў тавар бяруць, паходзім, паслухаем.
— Давай… Толькі паўрубель гэты дзеду ўсё ж аддамо. Размяняем на медзь і аддамо. Хай помніць, як мы біліся тут ды мірыліся.
— Вядома, — сказаў Кастусь.
Памянялі грошы, усыпалі старому ў шапку цэлую жменю медзі і пайшлі ў людскі натоўп.
— Чаго гэта ты, братка, так на мяне насыпаўся? — спытаў Алесь.
— Ды стаіць, гляджу, такі павіч, толькі што хваста веерам не распускае. Стаіць і цераз грыб плюе: срэбра яму не шкада беднаму чалавеку.