— Во, во, — падхапіў стары Энгус. — Мяне не так гакнула, як дружаку нашага Хоры і Гэры, святы ойча, ды ўсё адно справы дрэнь. У мяне шэсцьдзесят тысяч акраў спаліла і палавіну авечак. У такія во навалы, святы ойча, бывае, возьмеш і падумаеш, якой халеры я хлапчуком уцёк са Ская.
Свяшчэннік усміхнуўся.
— Такія думкі праходзяць, самі ведаеце, Энгус. Вы пакінулі свой Скай з тае ж прычыны, што я Кланамару. У Скаі вам стала цеснавата.
— Во, во, ваша праўда. Шатландскі верас дае куды менш жару, чым аўстралійскі эўкаліпт, га, святы ойча?
Нейкае дзіўнае пахаванне, думаў айцец Ральф, азіраючыся; жанчыны толькі з Драгеды, ад суседзяў прыехалі адны мужчыны. Калі місіс Сміт распранула і абсушыла Фію і паклала ў шырокую пасцель, якую Фія дзяліла з Пэдзі, айцец Ральф прынёс добрую дозу снатворнага, але Фія наадрэз адмовілася выпіць і істэрычна рыдала; тады ён узяў яе за нос і сілком уліў ёй лекі ў горла. Дзіўна, ён ніколі не думаў, што гэтая жанчына можа страціць самавалоданне. Снатворнае падзейнічала хутка, бо Фія цэлыя суткі ўжо нічога не ела. Яна моцна заснула, і айцец Ральф уздыхнуў вальней. Кожны крок Мэгі быў яму вядомы; цяпер яна на кухні, дапамагае місіс Сміт гатаваць ежу. Хлопцы ўсе спяць, так змардаваліся, што ледзь хапіла сілы сцягнуць з сябе мокрае адзенне. Калі Кэт з Міні адбылі сваю долю жалобнай варты ў пустым брыдкім памяшканні каля целаў нябожчыкаў, іх змянілі Гэрат Дэвіс і яго сын Інак; астатнія размеркавалі між сабой гадзінныя варты і працягвалі есці і гутарыць.
Ніхто з маладых людзей не пайшоў да старэйшых у малую сталовую. Усе сабраліся на кухні, каб, маўляў, памагчы місіс Сміт, а на самай справе — каб бачыць Мэгі. Калі айцец Ральф зразумеў гэта, ён адчуў разам і прыкрасць, і палёгку. Што ж, каго-небудзь з іх ёй давядзецца выбраць сабе за мужа, гэтага не мінуць. Інаку Дэвісу дваццаць дзевяць, за чорныя валасы і чорныя-чорныя вочы яго празвалі чорным валійцам, ён вельмі прыгожы з твару; Лаяму О’Рорку дваццаць шэсць, брат яго Роры на год маладзейшы, абодва рыжавалосыя, блакітнавокія; Конар Кармайкл — вылітая сястра, ён старэйшы за ўсіх, прыгажун, толькі крышачку фанабэрысты; з усёй гэтай кампаніі айцу Ральфу найбольш падабаўся Аластар Маккуін, унук старога Энгуса, ён бліжэй да Мэгі гадамі — яму ўсяго дваццаць чатыры, вельмі мілы юнак, у яго, як у дзеда, цудоўныя сінія вочы шатландца, а валасы ўжо сівеюць, гэта ў іх сямейнае. Няхай яна закахаецца ў каго-небудзь з іх і выйдзе замуж, і няхай у іх будуць дзеці — ёй так хочацца мець дзяцей. Божа мой, о божа, зрабі мне гэту ласку, і я з радасцю буду цярпець боль маёй любові да яе, з радасцю...
Гэтыя дзве труны не былі абсыпаны кветкамі, і ўсе вазы ў хатняй капліцы стаялі пустыя. Тыя кветкі, што ўцалелі ад страшэннай гарачыні,два дні таму назад пазбіваў на зямлю дождж, і яны распасцерліся ў гразі, як мёртвыя матылькі. Hi чаранка хвашчу палявога, ні бутончыка ранняй ружы. I ўсе стаміліся, невыказна стаміліся. Стаміліся тыя, хто прабіраўся верхам многія мілі па глыбокай гразі, каб выказаць свае добрыя пачуцці да Пэдзі; стаміліся тыя, хто прывёз целы загінуўшых, і тыя, хто, выбіваючыся з сіл, гатаваў і прыбіраў; айцец Ральф стаміўся так, што хадзіў як у сне і стараўся не бачыць асунутага, роспачнага твару Фіі, сумесі смутку і абурэння на твары Мэгі і таго, як ціснуцца адзін да аднаго з’яднаныя агульным горам Боб, Джэк і Х’югі...
Ён не стаў гаварыць над труной хвалебнага слова; коратка, але кранальна і сардэчна ад імя прысутных сказаў Марцін Кінг, і айцец Ральф адразу пачаў памінальную месу. Пацір, святыя дары і епітрахіль ён, зразумела, прывёз, бо кожны свяшчэннік, які нясе каму-небудзь дапамогу і суцяшэнне, бярэ іх з сабой у дарогу, і ўсё ж патрэбнай рызы ён з сабою не ўзяў, а ў Драгедзе раней не пакінуў. Але стары Энгус, едучы сюды, пабываў у джыланбаўнскага свяшчэнніка і, загарнуўшы ў цырату, прывязаў да сядла і прывёз жалобнае ўбранне для памінальнага абраду. I цяпер айцец Ральф стаяў належным чынам убраны, а дождж сцябаў па шыбах і барабаніў, паверхам вышэй, па жалезным даху.
Потым усе выйшлі пад гэты няспынны, тужлівы дождж і па лужку, пабурэлым, апаленым пажарам, пабрылі да маленькіх могілак за белай жалезнай агароджай. Гэты раз людзі з ахвотай падстаўлялі плячо пад простыя, як скрыні, дамавіны і ішлі, слізгаючы і спатыкаючыся па разлезлай зямлі, а дождж сек ім у твар, і было цяжка ўбачыць, куды паставіць нагу. А на магіле кухара-кітайца паныла пазвоньвалі званочкі: «Хі Сінг, Хі Сінг, Хі Сінг...»
Усё як след было зроблена, і справе канец. У дарогу назад пусціліся суседзі, сутулячыся ў сваіх дажджавіках, адны невідушчым позіркам утаропіліся на дарогу, паглыбленыя ў сумныя думкі пра немінучае разарэнне, другія дзякавалі богу, што пазбеглі смерці і агню. Спакаваў свае рэчы і айцец Ральф — ён ведаў, яму трэба ехаць хутчэй, a то потым ён зусім не зможа паехаць.
Ён прыйшоў да Фіі, яна моўчкі сядзела за сталом, нерухома ўставіўшы вочы на свае рукі.
— Вытрымаеце, Фія? — запытаўся айцец Ральф і сеў насупраць, каб бачыць яе твар.
Фія паглядзела на яго, прыціхлая, згаслая душа, і яму зрабілася так страшна, што ён заплюшчыў вочы.
— Так, айцец Ральф, я вытрымаю. Мне трэба весці рахункі, і ў мяне засталося пяць сыноў... нават шэсць, калі лічыць і Фрэнка, толькі, бадай, Фрэнка лічыць не даводзіцца, ці ж не так? Няма слоў сказаць, як я вам удзячная за яго. Для мяне такое суцяшэнне ведаць, што нехта прыглядае за ім, хоць крышачку робіць лягчэйшым яго жыццё. Мне каб толькі хоць разочак глянуць на яго!
Яна, як маяк, падумаў айцец Ральф, — такая ўспышка гора кожны раз, калі думкі яе, зрабіўшы ўсё той жа круг, вяртаюцца да Фрэнка. Пачуццё гэтае надта моцнае, яго не стрымаць. Асляпляльная ўспышка, і зноў надоўга — цемра.
— Фія, мне трэба, каб вы пра нешта падумалі.
— Пра што? — I яна зноў патухла.
— Вы мяне слухаеце? — сказаў айцец Ральф рэзка, бо яго ахапіла трывога і раптоўны страх, мацнейшы, чым раней.
Доўгую хвіліну яму здавалася — яна так замкнулася ў сабе, што яго рэзкасць не пранікла праз запоры, але маяк раптам зноў успыхнуў, вусны яе раскрыліся.
— Бедны мой Пэдзі! Бедны мой Сцюарт! Бедны мой Фрэнкі — прастагнала яна і адразу зноў заціснула сябе як у жалезныя ціскі, быццам вырашыла рабіць даўжэйшыя прамежкі цемры, каб потым ужо святло не ўспыхвала ў ёй да канца жыцця.
Блукальным позіркам Фія абвяла пакой, нібы не пазнавала яго. Потым сказала:
— Я вас слухаю, айцец Ральф.
— Што будзе з вашай дачкой, Фія? Вы хоць памятаеце, што ў вас ёсць дачка?
Шэрыя вочы паглядзелі на яго ледзь не з жалем.
— Хіба жанчыны пра гэта памятаюць? Што такое дачка? Проста маладзейшае падабенства цябе самой, якому наканавана пражыць такое самае жыццё, што і табе, і плакаць тымі самымі слязамі. He, святы ойча. Я стараюся забыцца, што ў мяне ёсць дачка, а калі і думаю пра яе, дык думаю, як пра сына. Пра сыноў — вось пра каго не забываецца маці.
— Вы калі-небудзь плачаце, Фія? Я толькі адзін раз бачыў вашы слёзы.
— I ніколі болып не ўбачыце, са слязамі я пакончыла. — Яна перасмыкнулася ўсім целам. — Ведаеце, што я вам скажу, айцец Ральф? Толькі два дні назад я зразумела, як я кахала Пэдзі, але, як і ўсё ў маім жыцці, адкрыццё гэтае прыйшло да мяне занадта позна. Запозна і для яго, і для мяне. Калі б вы толькі ведалі, як захацелася мне абняць яго, сказаць, як я яго кахаю! He дай бог нікому зазнаць такое!
Ён адвярнуўся, каб не бачыць яе роспачнага твару, даць ёй час зноў надзець маску спакою і даць і сабе час разабрацца ў загадцы, імя якой — Фія.
— Ніхто і ніколі не адчуе такога болю, як ваш, — сказаў ён.
Фія сурова ўсміхнулася краем вуснаў.
— Гэта так. Вялікае суцяшэнне, праўда? Зайздросціць, пэўна ж, няма чаму, але боль мой належыць толькі мне.
— Вы згодны паабяцаць мне нешта, Фія?
— Калі ласка.
— Паклапаціцеся пра Мэгі, не забывайцеся пра яе. Ёй трэба бываць на танцах, сустракацца з маладымі людзьмі, падкажыце ёй, каб яна падумала пра замуства, пра свой уласны сямейны ачаг. Сёння я бачыў, якімі вачамі глядзелі на яе ўсе гэтыя маладыя людзі. Дайце ёй магчымасць зноў сустрэцца з імі ўжо пры іншых, не такіх сумных абставінах.
