Фрэнк варажыў над лялькай не паднімаючы галавы, але калі на стале вырасла груда чыстых талерак, ён моўчкі падняўся, узяў ручнік і пачаў іх выціраць. У тым, як ён спрытна круціўся між кухонным сталом і пасуднай шафкай, угадвалася даўняя звычка. Для яго з маці гэта была тайная і не зусім бяспечная гульня, бо найстражэйшым правілам, якое ўстанавіў у сям’і Пэдзі, было належнае размеркаванне абавязкаў. Хатняя праца — справа жаночая, вось і ўсё. Ніхто з членаў сям’і мужчынскага полу не павінен быў прыкладаць руку да чаго-небудзь, што ўваходзіла ў абавязак жанчыны. Але кожны вечар пасля таго, як Пэдзі ішоў спаць, Фрэнк дапамагаў маці. I Фія, быццам уступаючы з ім у змову, знарок адкладала мыццё пасуды да таго моманту, калі са спальні пачуецца, як пляснуцца на падлогу мужавы пантофлі. Раз Пэдзі скінуў пантофлі, яго да раніцы на кухні ўжо не ўбачыш.
Фія з пяшчотай глянула на Фрэнка:
— He ведаю, што б я рабіла без цябе. Але табе хопіць ужо. A то да раніцы як след не адпачнеш.
— Што ты, мама. He памру ж я ад таго, што вытру яшчэ дзве-тры талеркі. А табе хоць крышачку лягчэй.
— Гэта мая работа. Я не скарджуся.
— Так і хочацца раптам разбагацець, каб ты магла наняць прыслугу.
— Пустыя мары! — Фія выцерла кухонным ручніком пачырванелыя мыльныя рукі, узялася за паясніцу і перавяла дух. Са смутнай трывогай паглядзела на сына — адчула ў яго словах горкую крыўду на лёс, а не звычайную незадаволенасць рабочага чалавека сваёй цяжкай доляй. — Ты, Фрэнк, так высока ў думках не забірайся. Да дабра гэта не давядзе. Мы людзі рабочыя і, значыць, разбагацець ці мець прыслугу не можам. Задаволься тым, хто ты ёсць і што маеш. Гаворачы так, ты абражаеш тату. Сам ведаеш. Ён не п’е, у карты не гуляе, да сёмага поту працуе на нас. Ніводзін грош, які зарабляе, не хавае ад. нас у кішэні. Усё да апошняга аддае нам.
Мускулістыя плечы Фрэнка нецярпліва перасмыкнуліся, смуглы твар пасуравеў.
— А што тут благога — хацець ад жыцця нечага лепшага, чым нудная цяжкая праца? He разумею, што тут няправільнага, чаму нельга хацець, каб у цябе была прыслуга?
— Нельга таму, што такога быць не можа! Ты ж ведаеш, у нас няма грошай, каб плаціць за цябе ў школе, а раз ты не маеш магчымасці вучыцца, як ты можаш стаць кімсьці большым за простага рабочага? Па тваёй мове, вопратцы, тваіх руках відаць, што ты зарабляеш сабе на хлеб працай. Але мазалі на руках не ганьба. Як кажа тата: у каго рукі ў мазалях, у таго чыстае сумленне.
Фрэнк моўчкі паціснуў плячамі. Пасуду ўсю прыбралі; Фія дастала свой кошык з шытвом і села ў мужава крэсла каля агню, а Фрэнк зноў заняўся лялькай.
— Бедная Мэгі! — раптам сказаў ён.
— Чаму?
— Сёння, калі гэтыя лайдакі калечылі яе ляльку, яна стаяла і так плакала, быццам увесь свет вакол яе разляцеўся на кавалкі. — Ён зірнуў на ляльку, у якой былі ўжо прыклеены валасы. —Агнеса! Дзе яна толькі выкапала такое імя?
— Відаць, чула, як я неяк расказвала пра Агнесу Фортэск’ю-Смайс.
— Калі я аддаў ёй ляльку, яна зазірнула ў пустую галаву і ледзь не памерла ад жаху. Нешта ў вачах у лялькі здалося ёй страшным, не ведаю што.
— Мэгі заўсёды бачыць тое, чаго няма.
— Шкада, што не хапае грошай, каб паслаць усіх малых у школу. Яны ўжо досыць кемныя.
— Ох, Фрэнк! Жаданні — не коні, на іх не паскачаш. — Рукой, якая крыху дрыжала, Фія правяла па вачах і ўваткнула іголку ў клубок шэрай воўны. — Больш не магу. Стамілася так, што ў вачах дваіцца.
— Кладзіся спаць, мама.
— Вось толькі падкладу трохі дроў.
— Я сам зраблю, мама. — Фрэнк устаў з-за стала і асцярожна паклаў ляльку за бляху для пірагоў, што стаяла на пасуднай шафцы. Ён, праўда, не апасаўся, што малыя зноў паквапяцца на яе — яго кары яны баяліся больш, чым бацькавай, бо ў ім таілася нейкая злосць. ён ніколі не даваў ёй волі пры маці ці сястры, але хлопчыкі ўжо не раз адчулі яе на сабе.
З болем у сэрцы пазірала Фія на сына — у ім адчуваліся нейкая лютасць і адчай, прадвеснікі бяды. Эх, каб Фрэнк з Пэдзі лепш ладзілі між сабой! Але яны ніколі не сыходзяцца ў думках, вечна спрачаюцца. Магчыма, Фрэнк занадта клапоціцца пра яе, Фію, можа, крыху залішне ёй адданы. Калі яно так, дык вінавата яна сама. Але ж гэта — сведчанне таго, што ён добры і ў сэрцы яго любоў. Ён толькі хоча хоць крышачку аблегчыць ёй жыццё. I зноў Фіі да болю захацелася хутчэй дажыць да таго дня, калі Мэгі падрасце і зніме з плячэй Фрэнка гэту нялёгкую ношу.
Яна ўзяла са стала маленькую лямпу, але зараз жа паставіла на месца і падышла да пліты, каля якой Фрэнк сядзеў на кукішках — клаў дровы ў зяпу топкі і соўгаў засланкай. На белай скуры перадплечча надзьмуліся вены, прыгожыя кісці рук — у чорных прожылках гразі, якую нічым нельга было змыць. Фія нясмела працягнула руку і асцярожна адвяла ад вачэй яго простыя чорныя валасы; большай праявы пяшчоты ад яе наўрад ці чакаць было можна.
— Добрай ночы, Фрэнк, дзякуй табе.
Фія выйшла праз дзверы, што вялі ў жылыя пакоі, і ад яе лямпы на сценах кружыліся і гойсалі цені.
Першай была спальня Фрэнка і Боба. Фія ціхенька штурхнула дзверы, вышэй падняла лямпу, і пляма святла ўпала на двухспальны ложак у куце. Боб ляжаў на спіне, млява раскрыўшы рот, дрыжаў і пацепваўся ў сне, як сабака; яна падышла да ложка і павярнула Боба на правы бок, пакуль на яго яшчэ не зусім наваліўся кашмарны сон, хвілінку пастаяла, пазіраючы на сына. Як ён падобны тварам да бацькі!
У суседнім пакоі Джэк з Х’югі перапляліся адзін з адным ледзь не ў жгут. Разбойнікі няшчасныя! Так і карціць ім урэзаць якую-небудзь штуку, але ж гэта не ад благога намеру. Фія дарэмна спрабавала разняць іх, хоць бы крышачку паправіць пасцель — дзве рыжыя кучаравыя галоўкі ўпарта прыціскаліся адна да адной. Фія ціха ўздыхнула і здалася. Дзіўна, як ім удавалася прачынацца свежанькімі пасля такога сну, ды, відаць, гэта ім толькі на карысць.
Пакой, у якім спалі Мэгі і Сцюарт, быў змрочны, нейкі бязрадасны — нудны карычневы колер сцен, на падлозе такога ж колеру лінолеум, нідзе ніводнай карціны. Усё як і ў астатніх спальнях.
Сцюарт ляжаў ніцма, і яго амаль не было відаць, толькі абцягнуты начной кашуляй маленькі азадак вытыркаўся з-пад коўдры там, дзе павінна была ляжаць галава; Фія намацала галаву — як заўсёды, ён уткнуўся лбом у калені, і з трывогай падумала, што гэтак можна і задыхнуцца. Асцярожна правяла рукой па прасціне і спахмурнела. Зноў мокрая! Што ж, давядзецца пачакаць да раніцы — тады ўжо і падушка, вядома, стане мокрая. Ён заўсёды так — перавернецца і зноў. Ну, не так ужо і кепска — на пяцярых хлопчыкаў адзін такі.
Мэгі скруцілася ў клубочак, засунуўшы вялікі палец у рот, вакол яе рассыпаліся валасы з уплеценымі ў іх стужачкамі-абрэзкамі. Адзіная дачка. Перш чым пайсці, Фія бегла глянула на Мэгі; Мэгі для яе не была тайнай — яна жаночага племені. Фія загадзя ведала, які яе чакае лёс, не зайздросціла ёй, не шкадавала. Хлопчыкі — зусім іншая справа; яны — цуд, яны мужчыны, якія ў выніку нейкай алхіміі ўзніклі з яе жаночай істоты. Нялёгка гэта, калі ў хаце няма каму памагчы, але хлопчыкі вартыя таго. У асяроддзі, да якога належаў Пэдзі, яго больш за ўсё паважалі за сыноў. Калі ў цябе ёсць сыны, значыць, ты сапраўдны чалавек і мужчына.
Фія нячутна зачыніла дзверы сваёй спальні, паставіла лямпу на камоду. Жвавыя пальцы прабеглі зверху ўніз па тузінах маленечкіх гузікаў, ад высокага каўняра да бёдраў, потым сцягнулі абодва рукавы, тады Фія адсунула да локцяў ліф сукенкі і, няспрытна, выгінаючыся, улезла ў доўгую фланелевую начную сарочку. I толькі ўжо прыстойна ўкрытая, зусім скінула сукенку, панталоны і слаба зашнураваны карсет. Распаліся скручаныя раніцой у тугі вузел залацістыя валасы, шпількі, усе да адной, апынуліся ў ракавіне паўа, што стаяла на камодзе. Але нават і гэтым прыгожым, густым і бліскучым, простым, без адзінай звілінкі, валасам не дадзена было свабоды — Фія закінула за галаву рукі і таропка запляла іх у касу. Потым, мімаволі затаіўшы дыханне, павярнулася да ложка, але Пэдзі ўжо спаў, і яна з палёгкай уздыхнула. He тое каб ёй бывала непрыемна, калі Пэдзі ў настроі, — як палюбоўнік ён і сарамлівы, і пяшчотны, і ўважлівы. Але пакуль Мэгі не падрасце гадочкі на два-тры, было б цяжкавата мець яшчэ дзяцей.
