А трэцяй гадзіне ночы Мэры Карсан паднялася з крэсла і пазяхнула. Сказала:
— He, не, свята не скончылася! Калі я крышачку і прытамілася, а я-ткі прытамілася, дык я магу пайсці і легчы, што зараз і зраблю. Але ежы і пітва хапае, аркестр на тое і наняты, каб іграць, пакуль хоць у аднаго з вас ёсць жаданне танцаваць, а пад лёгкі шум я толькі хутчэй засну. Святы ойча, ці не будзеце вы такі ласкавы памагчы мне падняцца наверх?
Выйшаўшы з залы, старая, аднак, не павярнула да велічнай лесвіцы, што вяла на другі паверх, а, цяжка абапіраючыся на руку свяшчэнніка, павяла яго да гасцінай. Дзверы былі на замку; Мэры дала яму ключ, пачакала, пакуль ён адамкне, і першая ўвайшла ў пакой.
— Цудоўны вечар, Мэры, — сказаў свяшчэннік.
— Апошні для мяне.
— He кажыце так, дарагая.
— Чаму ж? Мне надакучыла жыць, Ральф, і пара канчаць. — Халодныя вочы старой глядзелі насмешліва. — Вы мне не верыце? Больш за семдзесят гадоў я раблю толькі тое, што мне хочацца і калі хочацца, а калі смерць уяўляе, што ў яе волі назначыць маю апошнюю гадзіну, дык яна моцна памыляецца. Я памру, калі сама сабе назначу, і гэта не самагубства. Наша воля да жыцця, вось што трымае нас тут; а калі сур’ёзна захацець з гэтым пакончыць, справа няцяжкая. Мне надакучыла, Ральф, і я хачу канчаць. Толькі і ўсяго.
Яму таксама надакучыла — не, не жыццё, а гэтая маска, якую ён на сябе надзеў, гэты клімат, адсутнасць сяброў, блізкіх яму па духу, і сам сабе ён таксама надакучыў. Гасціную слаба асвятляла высокая газавая лямпа пад абажурам з бясцэннага рубінавага шкла, і ад празрыстых малінавых ценяў на жорсткім твары Мэры Карсан праступала нешта зусім ужо д’ябальскае. У айца Ральфа пабольвалі ногі і спіна, даўно ўжо ён гэтак многа не танцаваў, хоць ганарыўся тым, што сочыць за найноўшымі выбрыкамі моды. Яму ўжо трыццаць пяць, ён духоўны пастыр у правінцыі — і гэта ўсё, чаго ён дамогся на службе каталіцкай царкве? He паспеў пачаць — і ўжо скончыў. Ох, гэтыя мары юнацтва! I неасцярожнасць юначага языка, юначая гарачнасць. He хапіла стойкасці ў час выпрабавання. Але ніколі ён ужо не паўторыць такой памылкі. Ніколі, ніколі...
Ён неспакойна пакруціў галавой, уздыхнуў — якое цяпер гэта мае значэнне? Другой такой магчымасці ў яго ўжо не будзе. Пара глянуць праўдзе ў вочы, пара ўжо расстацца з надзеямі і марамі.
— Памятаеце, Ральф, я неяк вам сказала — маё возьме, я паб’ю вас вашай зброяй.
Сухі старэчы голас вывеў яго з задумення, навеянага стомай. Ён паглядзеў на Мэры Карсан і ўсміхнуўся:
— Дарагая Мэры, я ніколі не забываю ніводнага вашага слова. Проста не ведаю, што б я рабіў без вас гэтыя сем гадоў. Ваша дасціпнасць, ваша хітрасць, ваша праніклівасць...
— Была б я маладзейшая, Ральф, я б вас узяла іншым спосабам. Вам павек не зразумець, як я прагнула скінуць з плеч гадоў трыццаць. Калі б перада мной раптам з’явіўся д’ябал і сказаў: прадай мне душу сваю, і ты зноў станеш маладая, я б уміг прадалася і потым зусім не шкадавала б, не тое што гэты стары ёлуп Фаўст. Ды толькі няма ніякага д’ябла. Мяне, ведаеце, нішто не пераканала ў тым, што бог і д’ябал сапраўды існуюць. Hi разу не бачыла хоць найменшых доказаў. А вы, Ральф?
— Таксама. Але перакананне абапіраецца не на доказы, Мэры. Яно абапіраецца на веру, а вера — аснова каталіцкай царквы. Без веры няма нічога.
— Вельмі кволая аснова.
— Магчыма. Думаю, вера ад прыроды ўласціва чалавеку. Я, прызнацца, увесь час змагаюся з сабою, але не здамся ніколі.
— Я б з радасцю вас пагубіла.
Сінія вочы айца Ральфа засмяяліся, пры рубінавым святле яны здаваліся шэрымі.
— О, дарагая мая Мэры! Гэта мне вядома.
— А чаму, ведаеце?
Магутная хваля пяшчоты пачала разлівацца па ім і, мажліва, пранікла б у душу, калі б ён з лютасцю не адагнаў яе., „
— Ведаю, Мэры, і, паверце, мне вельмі шкада.
— Ці шмат жанчын любіла вас, акрамя вашай маці?
— Я і сам пытаюся ў сябе: ці любіла мяне мая маці? Ва ўсякім разе, яна мяне пад канец узненавідзела. Як і большасць жанчын. Іпаліт — такое імя мне болып падыходзіла б.
— О-о! Гэта мне многае тлумачыць.
— А што да іншых жанчын, дык, здаецца, толькі Мэгі... Але яна зусім яшчэ дзяўчынка. Думаю, не будзе перабольшаннем сказаць, што сотні жанчын мяне жадалі, але ці любілі? Моцна сумняваюся.
— Я вас заўсёды любіла, — сказала горача Мэры Карсан.
— He, не любілі. Проста я як тое жыгала для вашай старасці. Адным выглядам сваім напамінаю вам пра тое, што вам у вашы гады недаступна.
— Памыляецеся. Я вас любіла. Божа мой, як я любіла! Вы думаеце, мае гады — неадольная перашкода? Дык вось, айцец дэ Брыкасар, я зараз вам нешта скажу. Закутая ў гэтае недарэчнае цела, я душой яшчэ маладая — здольная адчуваць, здольная жадаць, здольная марыць, і я б’юся ў сваіх аковах, страшна злую на іх, на сваё цела. Старасць — самая жорсткая адплата, якую абрынае на нас помслівы бог наш. Чаму ён заадно не старыць і нашы душы? — Яна адкінулася ў крэсле, заплюшчыла вочы, ашчэрылася панурай усмешкай. — Мне, безумоўна, дарога проста ў пекла. Але, спадзяюся, я паспею яшчэ сказаць богу, які ён подлы, зласлівы, нікчэмны!
— Вы занадта доўга жывяце ўдавой. Гасподзь даў вам свабоду выбару, Мэры. Вы маглі зноў выйсці замуж. I калі вы палічылі за лепшае замуж не выходзіць і таму пакутуеце ў адзіноце, дык вы ж самі на гэта пайшлі, і бог тут зусім ні пры чым.
Колькі імгненняў старая сядзела моўчкі, моцна ўчапіўшыся ў падлакотнікі крэсла; потым памалу расслабілася і расплюшчыла вочы. У святле лямпы яны бліснулі чырванню — не ад слёз: бляск быў жорсткі, пякучы. У свяшчэнніка перахапіла дыханне, мурашкі папаўзлі па спіне. Сапраўдная павучыха!
— Ральф, у мяне на бюро ляжыць канверт. Прынясіце яго сюды, калі ласка.
Сэрца ў яго ёкнула, пахаладзела, ён падняўся з крэсла, падышоў да бюро, узяў пісьмо, уважліва на яго паглядзеў. На канверце ніякага надпісу, але з тыльнага боку ён быў запячатаны: на чырвоным сургучы адціснута пячатка Мэры Карсан — знак Оўна і вялікае Д. Айцец Ральф падышоў да старой і падаў ёй канверт, але тая не ўзяла яго, паказала рукой, каб ён сеў на сваё месца.
— Гэта вам, — сказала Мэры Карсан, і з вуснаў яе сарваўся кароткі смяшок. — Інструмент вашага лёсу, Ральф, вось што гэта такое. Мой апошні і рашаючы ўдар у нашым доўгім паядынку. Як шкада, што мяне ўжо не будзе і я не ўбачу развязкі. Але я добра ведаю, чым усё скончыцца, таму што добра ведаю вас, нашмат лепш, чым вам здаецца. Невыносны ганарлівец! У канверце ваш лёс — што будзе з жыццём вашым і з вашай душой. Я мушу страціць вас і перадаць Мэгі, але я паклапацілася, каб і яна вас не атрымала.
— Чаму вы так ненавідзіце Мэгі?
— Аднойчы я ўжо вам казала. Таму, што вы яе любіце.
— Гэта ж зусім не тая любоў! Яна — маё дзіця, бо ў мяне ніколі дзяцей не будзе, яна — радасць майго жыцця. Мэгі для мяне — вобраз, Мэры, толькі вобраз!
Старая ўхмыльнулася.
— He жадаю гаварыць з вамі пра вашу найдаражэйшую Мэгі! Я вас больш не ўбачу і таму не жадаю траціць час, слухаючы, што вы мне там пра яе расказваеце. Вось у вас пісьмо. Прысягніце мне, дайце слова свяшчэнніка, што вы не распячатаеце канверта, пакуль на свае вочы не ўбачыце мой труп, але тады ўжо адразу пісьмо прачытаеце, перш чым пахаваеце мяне. Прысягайце!
— Навошта прысягаць, Мэры? Я зраблю ўсё, як вы просіце.
— Прысягайце, альбо я забяру назад пісьмо!
Айцец Ральф паціснуў плячамі.
— Што ж, добра. Даю слова свяшчэнніка. Прысягаю, што не распячатаю канверта, пакуль не ўбачу вас мёртвай, а як убачу, распячатаю і прачытаю пісьмо, перш чым вас пахаваюць.
— Цудоўна!
— Мэры, калі ласка, супакойцеся. Усё гэта проста плён вашай фантазіі. Раніцай самі з сябе будзеце смяяцца.
— Раніцы для мяне ўжо не будзе. Я памру сёння ноччу; не такая я слабая, каб чакаць яшчэ колькі часу толькі дзеля прыемнасці лішні раз зірнуць на вас. Як лёгка мне стала! Цяпер я лягу. Вы паможаце мне падняцца па лесвіцы?
Ён не верыў ёй, але які сэнс спрачацца, і не ў тым яна настроі, каб усё гэта можна было звесці да жарту. Адзін бог вырашае, калі чалавеку памерці, хіба толькі па сваёй волі, таксама дараванай богам, ён сам пазбавіць сябе жыцця. Але яна ж сказала, што гэтага не зробіць. I ён памог ёй падняцца, цяжка дыхаючы, па лесвіцы і на пляцоўцы ўзяў яе рукі ў свае і нахіліўся, каб іх пацалаваць.
