У вадзе няма смутку. Нават у мёртвай, вогненнай, алькагольнай вадкасьцi смутку нямашака. Увесь смутак пакiнулi сабе вецер, агонь i зямля. Можа таму я выбраў ваду.
Дарэчы, ваду любiў бацька Чэсь. Ён так пiсаў пра рэчку дзедавай вёскi: «Ятранка, яна цячэ праз маё сэрца...» Аднаго разу ён ледзь не ўтапiўся ў раззлаванай Ятранцы, калi купаўся адзiн пасьля навальнiцы, але выплыў, каб сто разоў расказаць, як трэба падпарадкавацца вiру, якi цягне на дно, дайсьцi да цьвёрдага пяску, адштурхнуцца абедзьвюма нагамi й выплысьцi са сьмертаноснай варонкi.
Дзед Валодзя не любiў вiроў, але шанаваў той кавалак Ятранкi, што плыве праз нашую зямлю. «Вось нашая рэчка, i гэты кавалак балота наш, а вунь там нашае поле... Зямлi няшмат, але хопiць, каб паставiць сапраўдную незалежную гаспадарку. І дзяды твае, i прадзеды куплялi зямлю па лапiку, па палосцы, каб сабраць гаспадарку. Сабралi... Немцы спалiлi хату. Расейцы забралi зямлю. Табе, Бог дасьць, давядзецца пачынаць спачатку. Памятай, калi раптам будзе магчымасьць вярнуць нашую зямлю па дакумэнтах, ты не пагаджайся браць iншую, быццам больш яе й лепшая. Настойвай, каб аддалi кавалак рэчкi, якi сто гадоў наш. Бо спрытныя паны абавязкова нечага не дададуць, каб ты штогод да iх на паклон хадзiў, бо цi то лесу не хапацьме, цi то сенажацi. На нашай зямлi дзьве каровы, цялятка, авечак дзесяць, кабанчыкi два ўтрымаць можна. Куры й трусы таксама не зашкодзяць. Каня давядзецца наймаць, цi зараз ёсьць чэскiя трактары, такi варта ўзяць. Зажывеш. А не захочаш на зямлi рабiць — аддасi ў арэнду. Зямлю купляй i не прадавай. Мне цяжка было: i вайна, i хата згарэла — але нi кавалачка не прадаў... Забралi, абрабавалi — iншая рэч. Сьвет мяняўся й будзе мяняцца, а вось бяжыць нашая рэчка ў мора, а хмаркаю вяртаецца назад. Так зямля й вада вернуцца да гаспадароў». Дзед Валодзя спадзяваўся, што я вярну нашу нiву.
Я спрабаваў вярнуць зямлю. Пачалi пацiху калгасныя палi раздаваць арандатарам. У той рэвалюцыйны хуткаплынны час працаваў я ў гарэзьлiвым часопiсе «Крынiца», дзе спраўна ладзiлiся штотыднёвыя гулянкi з жывой i мёртвай вадою. Сярод ганаровых гасьцей «Крынiцы» апынуўся старшыня таго самага калгасу, дзе ляжыць дзедава зямля. Асьмялеўшы пасьля кiлiшка, я падсеў да чырванатварага старшынi Барыса. Ён быў згодны даць любую зямлю, толькi ня тую, што пазначана ў дакумэнтах. «Усё зьмянiлася, дзе быў лес, легла поле, вада й тая рэчышча мяняе, адзiн бераг падмываецца, а другi асотам зарастае. А ты наважваешся ўсё на стары капыл перакулiць. І мне не падабаецца ня тое, што хочаш калгасную зямлю ў прыватны сэктар перасунуць, ня радуе тэндэнцыя. Такiя, як ты, на зямлi не працуюць, а вучаць, як жыць. Апошняе слова: пакуль я гаспадару, не палюбуешся сваёй зямлёю». Чырвананосы Барыс i ў сярэдзiне быў чырвоны, як фашыстоўскi штандар. З такiмi чырвонымi дзедавы землякi гаварылi па-iншаму. Першага старшыню калгасу падпiльнавалi ў недалёкай ад нашай Варакомшчыны вёсачцы Таўкуны дый застрэлiлi на кладцы. Так той першы й не перайшоў рэчкi Ятранкi. Бадай, i апошняга чакае начная сустрэча на кладцы. Вядома, нельга два разы зайсьцi ў адну й тую ж рэчку. Але хто сказаў, што чырванапысага Барыса застрэляць каля Таўкуноў. Колькi тых рэчак у Беларусi?
Менавiта ўночы я любiў ляжаць каля рэчкi Ятранкi, якая цячэ празь дзедаву Варакомшчыну, праз нашую зямлю. Варакомскiя хлопцы раскладалi на беразе вогнiшча й гулялi ў карты. Рэзалiся ў «дурня», у «тысячу», у «кiнга», у «дурня пераводнага». Мы гулялi, а ў чарнаце няспынна плыла, вуркатала, шаптала вада. А самы iнтымны момант наставаў у канцы гульнi. Хлопцы станавiлiся вакол прытаптанага кастрышча й гасiлi яго. Пасьля чаго разыходзiлiся ў розныя бакi, каб сабрацца ўранку й будаваць грэблю.
Ятранка — рэчка плыткая, пяройдзеш — i пуп не замочыш. А каб пакупацца, паплаваць, паскакаць, штогод у чэрвенi варакомцы будавалi грэблю. У пясок заганялiся сасновыя жэрдкi. Гадзiнамi хлопцы стаялi ў вадзе й вiнтавымi рухамi ўкручвалi тыя жэрдкi ў дно. Настаўляўшы жэрдак клiнам па плынi ў два шнуры, iх перапляталi лазовымi дубцамi. Памiж сплеценымi загарадкамi накладаўся i ўтрамбоўваўся дзёран. Берагi сыходзiлiся. Плынь рабiлася разоў у пяць вузейшая, шпарчэйшая, мыла дно. Празь дзень-два вёска мела купальню. Там кожны спрабаваў плыць супроць плынi, кожны даваў нырца, скакаў, дзеразаваў, весялiўся... І нарэшце, кожны са шкадобаю глядзеў, як пасьлянавальнiчная вада курочыць i змывае грэблю. Такая вада ледзь не забрала майго бацьку Чэся й зрабiла непрыемнасьць мне.
Другi дзень лiў дождж. Сядзець у дзедавай хаце надакучыла. Пайшоў да Ятранкi. Вада ўзьнялася, жоўта-тлустая, яна шумела ўпоравень зь берагамi. Я ступiў на кладку ў адно бервяно. Пасунуўся, трымаючыся за сталёвы дрот, нацягнуты замест парэнчы. На сярэдзiне сьлiзкага, як мянтуз, бервяна мне стрэлiла ў голаў разьвярнуцца й пайсьцi дамоў. Так i зрабiў. Раўнавага страцiлася. Я колькi iмгненьняў павiсеў, налягаючы на дрот, i боўтнуўся ў мутную ваду. Плысьцi ў фуфайцы й ботах цяжкавата, але не настолькi, каб забыцца аб прыкрасьцi й злосьцi на самога сябе. Седзячы каля гарачай грубкi, я ўсё нiяк ня мог супакоiцца, бо да ўсiх непрыемных адчуваньняў дадалося асноўнае з горшых — я называю яго пачуцьцём сьцюдзёнай вады, адчужанасьцю. Яно зьяўляецца раптоўнай шэраньню на душы, а розум залiвае ўсьведамленьне, што ты — чужы й непатрэбны сьвету. Пацiху той адчужанасьцi можна пазбыцца, прытулiўшыся сьпiнаю да напаленай грубкi. Толькi мiнецца яна не раптоўна, як зьявiлася, а павольна, як сыходзiць хвароба. Прад вачыма будуць зьяўляцца й зьнiкаць iншыя сытуацыi, у якiх трапляў у падобны стан.
Першы раз адчужанасьць наведалася ў маю душу на гасьцiннай печы ў дзядзькi Івана, мужа сястры айчыма маёй мацi Нiны. І трапiў я на добразычлiвую печ, iдучы з Захаравага балота, дзе з койданаўскiмi хлопцамi гуляў у шайбу. Мы штодня на зiмовых вакацыях лёталi на каньках i ганялi гумовы дыск. Але тэрмiн гульнi вымяраўся не пэрыядамi й гадзiнамi, а iншым чынам. Меншыя гулялi да той пары, пакуль не прыходзiлi большыя. Яны нас не ганялi й ня бiлi, яны прасiлi сыйсьцi з балота. Малодшыя паважаюць старэйшых, таму саступаюць, сыходзяць. Але прыкрасьць застаецца. Прыкрасьць i пералiлася ў жаданьне прасячы за брамаю палонку. Хакейныя брамы былi вельмi ўмоўныя — па два слупкi з кожнага канца поля. Там i прадзяўблася палонка, пастка для звычайнай шайбы. Але Кастусь, мой таварыш па вясновых купаньнях, вынайшаў шайбу, якая ня тоне: бляшаначка з-пад ваксы, схопленая ў сярэдзiне балтом. Мы ганялi незвычайную шайбу, пакуль я не ўляцеў у помсьлiвую палонку. Дзякуй Богу, вады аказалася па пахi. Хлопцы падалi клюшкi. Я ўчапiўся. Мяне выцягнулi. Ісьцi мокрым у хату бабы Ядзi не хацелася. Насварылася б, як пiць даць, накрычала б, было за што. І я завярнуў да Івана. Той дазволiў разьвесiць апранахi вакол печы й сядзець грэцца. Сярод паху сухiх шпалераў, на рускай печы зьявiлася ўва мне пачуцьцё адчужанасьцi. Наплыў сум. Я адчуў адзiноту, сваю завершанасьць i нiкчэмнасьць. У дзяцiнстве выблытацца з такiх настрояў прасьцей, я загаварыў да Івана, той адказаў, пачаў распытваць пра палонку, засьмяяўся, маўляў, не капай ямiну для iншага, сам увалiшся. Страхi мiнулi, выпарылiся ў гарачым паветры. Тады сагрэўся хутка. З узростам адчужанасьць прыходзiць часьцей, а пазбыцца яе цяжка. Ведаю, варта зьмiрыцца — i не магу. Шукаю сiлы плыць супроць плынi. Плаваньне насуперак плыням грэе ня толькi цела, але й душу. Ясьней яснага, iдучы насуперак — рызыкуеш. Трэба рызыкаваць. Трэба вучыцца не баяцца перашкодаў, i я вучуся й нават iншых вучыў. Калi вучыш iншых, хутэй вучышся сам.
Вучыў хлопчыка Андрэя маляваць алоўкам i акварэльлю. Было тое ў гарадку Мсьцiславе. Я працаваў рэстаўратарам у касьцёле. Туды, у сабор Усьпеньня Дзевы Марыi, i завiтала Андрэева мацi, Рэгiна. Яна ўгаварыла майго брыгадзiра Юру дапамагчы з падрыхтоўкаю ў мастацкую вучэльню. Андрэй хацеў апрацоўваць камень, рабiць помнiкi. Юра перадаручыў хлопца мне. Я старанна вучыў Андрэя выяўленчай абэвэге, распавядаў пра пэрспэктыву, пра халодныя й цёплыя фарбы, пра лёгкую празрыстасьць акварэлi на белай паперы. Андрэй быў старанны вучань, выконваў заданьнi й даручэньнi, добра разумеў сказанае i разам з тым заставаўся лялечным, драўляным. Ён здаў iспыты на крэпкiя чацьверкi й прайшоў на скульптурнае аддзяленьне. Удзячная Рэгiна прынесла ў касьцёл два дзясяткi яек, кавалак сала й кошык яблыкаў. Юра сказаў, што можна ганарыцца вучнем. Я пагадзiўся, але не забыў адзначыць Андрэеву драўлянасьць. Брыгадзiр заўважыў, што рука ў Андрэя цяжкая, жалезная, такая й павiнна быць у апрацоўшчыка камянёў. З драўлянасьцю свайго першага вучня я абмылiўся, меў рацыю вопытны Юра. Андрэй патануў. Праз год, на самым пачатку лета ён купаўся ў Бабруйску ў рэчцы i ўтапiўся. Рэгiна хадзiла па Мсьцiславе адрошаная, нiкога не пазнавала. Мне здавалася, што забiтая горам кабета знарок не вiтаецца, бачыць ува мне вiнаватага. Каб ня я, Андрэй ня зьехаў бы, не паступiў у вучэльню й адпаведна не патануў. Я вiнавацiў сябе. Вырашыў: нiколi нiкога не вучыць. Пазьней зразумеў глупства такiх рашэньняў, калi адказнасьць за трагiчны лёс чалавека нехта выпадковы бярэ на сябе. Таму спакойна выкладаў асновы кампазыцыi ў клюбе самадзейных мастакоў i вучыў школьнiкаў арыентавацца ў лiтаратуры. Незагойных ранаў не бывае.
