Шрэла выкiнуў недакурак пад абрыў, падняўся i павольна рушыў назад; зноў пралез памiж словам «смерць» i скрыжаванымi косткамi, кiўнуў патрывожанаму вартаўнiку, яшчэ раз азiрнуўся на кавярню «Бэльвю», пайшоў па чыстым пустым аўтабане проста да гарызонту, дзе ў сонечным ззяннi паблiсквала бурачнае лiсце; дзесьцi гэтая вулiца павiнна была скрыжавацца з лiнiяй шаснаццатага трамвая. Перасадка да вакзала, сорак пяць пфенiгаў; яму захацелася ў гатэльны пакой; ён любiў выпадковасць гэтага жытла, ананiмнасць гэтых убогiх пакояў, якiя можна было мяняць памiж сабой; iльдзяныя кветкi ўспамiнаў не раставалi ў гэтых пакоях; без грамадзянства, без радзiмы; ранiцой стандартны гатэльны сняданак з рук заспанага кельнера, у якога не зусiм чыстыя манжэты, у якога перад кашулi не накрухмалены так, як гэта натхнёна рабiла мацi; калi кельнеру за шэсцьдзесят, можна рызыкнуць спытацца ў яго: "Цi Вы не ведалi кельнера з прозвiшчам Шрэла?"

Далей наперад, чыстым, пустым аўтабанам, да неба з блiшчастага бурачнага лiсця, маючы ўсяго багажу што рукi ў кiшэнях; ён кiнуў на дарогу некалькi дробных манет — як кажуць, для Гензэля i Грэтэль. Паштоўкi былi яго адзiнай больш-менш трывалай сувяззю з жыццём, якое доўжылася пасля смерцi Эдыт, бацькi, Фэрдзi. "У мяне ўсё як мае быць, дарагi Роберт; спадзяюся, што i ў цябе таксама; пераказвай прывiтанне маёй незнаёмай мне пляменнiцы, майму пляменнiку i твайму бацьку"; дваццаць пяць словаў, зашмат словаў; закрэслiць той тэкст: "У мяне ўсё добра, спадзяюся — i ў цябе; прывiтанне Рут, Ёзэфу, твайму бацьку"; трынаццаць словаў; удвая меншай iх колькасцю можна было выказаць тое самае; навошта да iх прыязджаць, пацiскаць рукi, цэлы тыдзень не спрагаць "я вяжу, ты вяжаш… яна вязала", пераканацца, што Нэтлiнгер такi, як i быў, што Груфэльштрасэ такая, як i была, што няма толькi рук фраў Трышлер?

Неба з бурачнага лiсця, нiбы ў зялёна-срэбных пёрках; унiзе, пагойдваючыся ў абодва бакi, прайшоў шаснаццаты. Сорак пяць пфенiгаў; усё падаражэла. Вiдавочна, Нэтлiнгер яшчэ не скончыў тлумачыць значэнне слова «дэмакратыя»; святло надвячорка; ягоны голас памякчэў; дачка прынесла з гасцёўнi коўдру — югаслаўскую, дацкую цi фiнскую? Ва ўсякiм разе, цудоўныя колеры; яна накiнула коўдру яму на плечы, укленчыла, каб засяроджана слухаць далей; мацi тым часам — "…застаньцеся на дварэ, дзецi, такi гожы надвячорак, усё так файна!" — гатавала на кухнi смачныя, вострыя бутэрброды i розныя салаты.

Вобраз Нэтлiнгера ў ягоным уяўленнi быў больш выразны, чым той Нэтлiнгер, з якiм ён сёння сустрэўся — калi ён запiхваў сабе ў рот кавалкi паляндвiцы, запiваючы яе цудоўным, самым цудоўным, найцудоўнейшым вiном, задумаўшыся, чым гэта сама лепш укаранаваць свой абед — сырам, марожаным, пiрожаным цi амлетам? "Адно, шаноўныя спадары, — сказаў былы радца пасольства на заканчэнне курсу "Як зрабiцца гурманам", — адно толькi вы павiнны да таго, чаму тут навучылiся, дадаць самi — трошкi, зусiм трошкi арыгiнальнасцi".

У Англii ён пiсаў на дошцы: "Ён павiнен быў быць забiты"; пятнаццаць год запар ён граў на ксiлафоне нямецкай мовы: "Ich lebe, ich lebte, ich habe gelebt, ich hatte gelebt, ich werde leben".[12] Цi буду я жыць? Ён нiколi не мог уцямiць, што ёсць людзi, якiя нудзяцца ад граматыкi. "Яго забiваюць, яго забiвалi, яго забiлi, яго заб'юць — хто яго заб'е?" "Помста — мая", — сказаў Госпад.

— Канцавы прыпынак, шаноўны пане. Галоўны вакзал.

Тлум на вакзале не паменеў: хто тут быў прыехаўшы, хто ад'язджаў? Чаму яны ўсе не засталiся дома? Калi адыходзiць цягнiк на Астэндэ? А можа, лепш у Iталiю, Францыю, бо там таксама хто-небудзь прагне вучыць". "Ich lebe, ich lebte, ich habe gelebt"… яго заб'юць, хто яго заб'е?

— Пакой у гатэлi? Якой катэгорыi? Танны?

Прыязнасць маладой дамы, якая праводзiла сваiм прыгожым пальчыкам па спiсе, выразна аслабла; вiдавочна, у гэтай краiне лiчылася за грэх пытацца пра кошт чаго-небудзь. Заўсёды браць тое, што каштуе сама дорага; самае дарагое — яно i самае таннае; памыляемся, ладны дзiцёнак, таннае — яно i таннейшае, напраўду; перасунь свой пальчык у самы нiз спiсу. Пансiянат «Мадэрн». Сем марак. Без снедання. Hе, дзякуй; я ведаю, як прайсцi да Модэстгасэ, сапраўды ведаю; нумар шаснаццаць — гэта каля самай брамы.

Звярнуўшы за рог вулiцы, ён амаль не ўпёрся носам у падвешанага дзiка i аж адхiснуўся ад цёмна-шэрай жывёлiны; ледзь не праскочыў паўз Робертаў дом; тут успамiны яму не пагражалi: ён быў у гэтым доме ўсяго адзiн раз; Модэстгасэ, дом нумар восем; ён спынiўся перад блiшчастай масянжовай шыльдачкай, прачытаў: "Д-р Роберт Фэмель, бюро статычных разлiкаў; пасля абеду зачынена"; нацiснуўшы на гузiк званка, ён пачаў дрыжаць усiм целам: тое, чаго ён не бачыў на свае вочы, дзе не было знаёмага яму рэквiзiту, прабiрала яго мацней; за гэтымi дзвярыма памерла Эдыт, у гэтым доме нарадзiлiся яе дзецi, тут жыў Роберт; ужо гучанне самога званка падказала яму, што зараз нiхто не адчынiць; прыдзверны званок злiўся з тэлефонным; служка з гатэля "Прынц Генрых" трымаў сваё слова; я дам яму добра на чай, калi мы будзем там гуляць на бiльярдзе.

Усяго праз чатыры дамы — пансiянат «Мадэрн». Нарэшце дома; добра, што ў маленькiм калiдорчыку не чуваць было пахаў ад кухнi. Свежая пасцельная бялiзна пад стамлёную галаву. "Дзякуй, я ўжо неяк разбяруся сам". — "На трэцiм паверсе трэцiя дзверы налева; на сходах будзьце асцярожныя, шаноўны пане, прэнты, што трымаюць ходнiк, сям-там паадставалi; бываюць госцi, якiя знiшчаюць усё, што iм патрапiцца; будзiць Вас трэба? I яшчэ адна драбнiца; калi можна, заплацiце наперад; цi, можа, прыбудзе багаж? Hе? Значыць, восем марак, пяць пфенiгаў, калi ласка, разам з абслугоўваннем; на жаль, я мушу прымаць гэтыя меры перасцярогi, шаноўны пане, вы не можаце сабе ўявiць, колькi на свеце ёсць нягоднiкаў; а потым мусiш ставiцца з недаверам да прыстойных людзей, так ужо бывае: сёй-той прымудраецца нават абкручвацца прасцiнаю, а некаторыя робяць з навалочак насоўкi; каб Вы ведалi, чаго мы тут толькi не бачым; квiтанцыя Вам не трэба? Тым лепей, падаткi i так абдзiраюць нас дагала. Вы, напэўна, чакаеце некага… Вашу жонку, праўда? Hе турбуйцеся, я пакажу ёй, як прайсцi да Вас наверх".

Ён баяўся дарма: успамiны не перайшлi ў пачуццi, засталiся формуламi, не расплылiся ў даброцi альбо ў смутку, i ад iх не зашчымела сэрца; сэрца ў тым удзелу не брала: ён стаяў там, у вечаровым сутоннi, памiж домам паломнiкаў i самiм кляштарам, дзе цяпер ляжыць штабель фiялетавых, моцна-моцна абпаленых цаглiн; побач — генерал Ота Кёстэрс, увесь слабы розум якога вылiўся ў адну-адзiную формулу: "сектар абстрэлу"; гаўптман Фэмель, обер-лейтэнант Шрыт i два фэнрыхi, Кандэрс i Гохбрэт; з надзвычай сур'ёзнымi тварамi яны пераконвалi генерала з мянушкай Сектар Абстрэлу, што трэба быць паслядоўнымi нават у дачыненнi да самых што нi ёсць архiтэктурна-каштоўных будынкаў; iншыя афiцэры пратэставалi: забойцы, пралiваючы слёзы, баранiлi помнiкi культуры, якiя, маўляў, можна было ўратаваць; нехта гаварыў пагрозлiвае слова "дзяржаўная здрада"; але нiхто не ўмеў аргументаваць гэтак рэзка, гэтак вынаходлiва i лагiчна, як Шрыт, якi пранiкнёна даводзiў поўнаму ваганняў генералу, што аб'ект падрываць неабходна: "Трэба хоць бы паказаць, што мы яшчэ верым у перамогу, пан генерал; гэтая балесная ахвяра пераканае насельнiцтва i салдат, што мы яшчэ верым у перамогу…" — i тут прагучала славутая генералава фраза: "Я прыняў рашэнне: падрывайце, панове. Калi гаворка iдзе пра перамогу, мы не маем права шкадаваць нават нашых культурных святыняў; да справы, панове".

Рукi каля брылёў фуражак, лясканне абцасаў. Цi яму сапраўды некалi было дваццаць дзевяць, цi быў ён гаўптманам i стаяў з генералам Сектар Абстрэлу на тым самым месцы, дзе цяпер стаiць абат i з усмешкаю вiтае ягонага бацьку:

— Мы вельмi рады, пане тайны радца, што Вы зноў зрабiлi нам гонар сваiм вiзiтам; я дужа ўсцешаны, што магу пазнаёмiцца з Вашым сынам; Ёзэф нам ужо амаль як найлепшы прыяцель, праўда, Ёзэф? Лёс нашага абацтва цесна звязаны з лёсам сям'i Фэмеляў… а што да Ёзэфа — дазвольце мне тут сказаць пра зусiм прыватнае — яго менавiта тут дагнала Амурава страла; паглядзiце, пане доктар, сёння маладыя людзi нават не чырванеюць, калi пры iх гавораць пра такiя рэчы; фройляйн Рут i фройляйн Марыяна, на жаль, я не магу зрабiць, каб Вы ўзялi ўдзел у агляданнi кляштара.