Ён iшоў, нiбы цераз шэрагi салдат са шпiцрутэнамi: яго з абодвух бакоў працiналi позiркi параў вачэй, што сачылi за iм з тратуараў, з вокнаў i пад'ездаў пад летнiм сонцам, атрымлiваючы асалоду ад суботняга вечара; няўжо сярод iх не было нiкога, хто б мог пазнаць яго акуляры, яго хаду, характэрнае прыжмурванне вачэй, няўжо нiхто не пазнае пад замежным палiтом мiшэнь бясконцых кпiнаў — аматара паэзii Гёльдэрлiна, за якiм услед ляцела насмешлiвая песенька: "Шрэла, Шрэла, Шрэла вершыкi чытае…"?
Ён спалохана абцёр сабе пот з iлба, зняў з галавы капялюш, спынiўся на рагу Груфэльштрасэ i азiрнуўся; нiхто за iм не iшоў; маладыя хлопцы сядзелi на матацыклах, схiлiўшыся ўперад, шапталi дзяўчатам пра сваё каханне; пiўныя пляшкi на падаконнях адбiвалi паўдзённае сонца; вунь там стаiць дом, у якiм нарадзiўся i жыў анёл; можа, яшчэ iснуе масянжовы гузiк званка, да якога вялiкi палец Фэрдзi дакранаўся пятнаццаць тысяч разоў; зялёны перад дома, блiшчастыя аптэчныя вiтрыны, рэклама зубной пасты адразу пад акном, з якога так часта выглядаў Фэрдзi.
Дарога цераз парк, адсюль лiпеньскiм вечарам дваццаць тры гады таму Роберт пацягнуў Эдыт у кусты; цяпер там на лаўках сядзелi пенсiянеры, расказвалi адзiн аднаму показкi, нюхалi разнастайныя гатункi тытуню, скардзiлiся на нявыхаванасць дзяцей, што гулялi тут побач; раздражнёныя матулi абрыналi на галовы свайго непаслухмянага патомства праклёны i прадказвалi iм жахлiвую будучыню: бадай цябе атам ухапiў! Юнакi з малiтоўнiкамi пад пахаю iшлi да споведзi ў нерашучасцi, цi варта разганяць свой набожны настрой ужо сёння, альбо зрабiць гэта заўтра з ранiцы.
Яшчэ адна хвiлiна да адыходу адзiнаццатага; ужо трыццаць год iржавыя рэйкi беглi ў пустэчу будучынi; сястра Фэрдзi цяпер налiвала зялёны лiманад у чыстую шклянку; кiроўца трамвая пазванiў, даючы знак ад'езду; стомленыя кандуктары тушылi цыгарэты, папраўлялi сумкi, залазiлi ў свае каморы, нацiскалi надзвычайны гузiк, бо далёка ззаду, дзе канчалiся ржавыя рэйкi, нейкая старая жанчына раптам пачынала бегчы да прыпынку.
— Мне да галоўнага вакзала, — сказаў Шрэла, — з перасадкаю да порта.
— Сорак пяць.
Hе вельмi салiдныя дамы, салiднейшыя, вельмi салiдныя дамы. Перасадка, ага: шаснаццаты, як i даўней, iдзе ў порт.
Вось крама будматэрыялаў, сховы вугалю, пагрузачныя прычалы, i ён з балюстрады старой вагоўнi змог прачытаць: "Мiхаэлiс: вугаль, кокс, брыкеты".
Павярнуць толькi, дзве хвiлiны прайсцi, i кола ўспамiнаў закруцiцца; рукi фраў Трышлер, напэўна, вытрымалi выпрабаванне часам — як i вочы старога, як i Алоiсава фота на сцяне; пiўныя пляшкi, пучкi цыбулi, памiдоры, хлеб i тытунь; караблi на якары, хiсткiя кладкi, па якiх нясуць згорнутыя ветразi: агромнiстыя коканы паплывуць унiз па Рэйне, насустрач туманам Паўночнага мора.
Цiша панавала тут: за Мiхаэлiсавым парканам ляжала гара толькi што прывезенага вугалю, у сховiшчы будматэрыялаў — стосы ярка-чырвонай цэглы; шаргаценне ног начнога вартаўнiка за агароджаю i баракамi будаўнiкоў рабiла цiшыню яшчэ выразнейшаю.
Шрэла ўсмiхнуўся, абапёрся аб iржавыя парэнчы, потым павярнуўся i спалохаўся: ён не ведаў, што быў пабудаваны новы мост; Нэтлiнгер таксама пра гэта нiчога не казаў; мост разложыста навiсаў над усiм басейнам Старога Порта, цёмна-зялёныя падпоры стаялi дакладна там, дзе быў Трышлераў дом; цень ад моста накрываў усю набярэжную, дзе колiсь стаяў шынок грузчыкаў; агромнiстыя пустыя сталёвыя вароты аблямоўвалi блакiтную бездань.
У Трышлеравай карчме бацьку працавалася найлепш; ён абслугоўваў карабельшчыкаў ды iх сем'i: жонак, якiя сядзелi ў садзе ў чырвоных крэслах доўгiмi летнiмi вечарамi, а тым часам Алоiс, Эдыт i ён хадзiлi вудзiць рыбу ў басейне Старога Порта. Вечнасць дзiцячага часазлiчэння, бясконцасць — пра гэта ўсё ён раней ведаў толькi з радкоў вершаў; на другiм баку званiлi званы Святога Севярына, напаўняючы вечар мiрам i спакоем, а Эдыт сваiмi рухлiвымi рукамi паўтарала паторгванне паплаўкоў; яе сцёгны, яе рукi, усё цела таньчыла ў рытме паторгвання паплаўкоў; а ў iх на кручок не папалася нiводнай рыбiны.
Бацька падаваў жоўтае пiва з белай пенаю, яго твар прамянiўся лагоднасцю, i на iм амаль не было зацятасцi; прыязна ўсмiхаючыся, ён адмаўляўся ад грошай на чай, бо ўсе людзi — браты.
— Браты, браты! — выкрыкваў ён тымi летнiмi вечарамi; на задуменных тварах шкiпераў паяўлялася ўсмешка, iх гожыя жанкi з вачыма, поўнымi ўпэўненасцi ў сабе, пахiтвалi галовамi — бацькаў пафас здаваўся iм зусiм дзiцячым — i ўсё ж пляскалi ў ладкi; браты i сёстры.
Шрэла паволi спусцiўся з балюстрады, прайшоўся каля партовага басейна, дзе ржавыя пантоны i баркi чакалi гандляроў металаломам; ён зайшоў у зялёны цень моста, убачыў на сярэдзiне ракi працавiтыя краны, якiя грузiлi часткi моста на баржы; жалеза з грукатам плюшчылася пад цяжарам новага i новага грузу; ён знайшоў вялiзныя пампезныя сходы, адчуў, як шырокiя прыступкi змушаюць яго ступаць урачыста; з прывiднай упэўненасцю чысты i пусты аўтабан выбягаў на рачны бераг, дзе ўпэўненасць гамавалi скрыжаваныя косткi, вялiзныя чарапы, намаляваныя белым па чорным; шыльды з надпiсам "смерць, смерць" перагароджвалi шлях на захад; затое зусiм пустая дарога вяла ў бясконцасць блiшчастай зелянiны бурачных палёў — на ўсход.
Шрэла пайшоў далей, пралез памiж словам «смерць» i скрыжаванымi косткамi, прамiнуў барак будаўнiкоў, супакоiў начнога вартаўнiка, якi ўжо быў пачаў, размахваючы рукамi, засцерагаць яго, але, убачыўшы Шрэлаву ўсмешку, перастаў гэта рабiць; Шрэла прайшоў далей да самога абрыву, убачыў рэшткi ржавых бэлек, на якiх вiселi бетонныя камлыгi; пятнаццацiгадовае трыванне бэлек пераканаўча сведчыла аб якасцi нямецкай сталi; на другiм баку ракi, за пустымi сталёвымi брамамi, аўтабан бег далей, паўз гольфавыя пляцоўкi — i зноў у бясконцасць блiшчастай зелянiны бурачных палёў.
Кавярня «Бэльвю». Набярэжная алея. Направа — спартыўныя травяныя пляцоўкi; лапта, лапта… Мячык, якi ўдарыў Роберт, i шары, якiя штурхалi кiямi ў галандскай карчме — чырвонае на зялёным, белае на зялёным, аднастайная музыка шароў гучала амаль як грэгарыянская лiтургiя; у фiгурах, якiя ўтваралiся, была суровая паэзiя, вычараваная трыма шарамi на зялёным сукне; яны нiколi не пакаштавалi бычынага прычасця, пакорлiва-слепа зносiлi ўсе пакуты; "пасвi авечак маiх" на прыгарадных палянах, дзе гулялi ў лапту, на Груфэльштрасэ i на Модэстгасэ, у завулках ангельскiх прадмесцяў i за мурамi вязнiцы: "пасвi авечак маiх", дзе б ты iх нi спаткаў, - нават калi яны не ўмеюць рабiць нiчога лепшага, акрамя як чытаць Гёльдэрлiна i Тракля, нiчога лепшага, акрамя як пятнаццаць год запар спрагаць на класнай дошцы: "Я вяжу, ты вяжаш, ён вяжа; я вязаў, яна вязала, яно вязала, я буду вязаць, ты будзеш вязаць…"; а ў той самы час Нэтлiнгеравы дзецi на няблага падстрыжаным мурагу — але ангельцы падстрыгаюць яго ўсё-ткi лепш — гулялi ў бадмiнтон; i ў той самы час яго ладная жонка, дагледжаная, дагледжаная, вельмi дагледжаная, голасна пыталася з тэрасы ў мужа, якi выцягнуўся на ладным лежаку: "Цi ўлiць табе кропельку джыну ў цытрынавую ваду?", а ён адказваў: "Улi, але добрую кропельку!"; i ягоная жонка, хiхiкаючы, захопленая пачутым ад яго жартам, улiла ў цытрынавую ваду добрую кроплю джыну, выйшла на двор, села побач з мужам, на другiм лежаку, якi быў гэткi самы ладны, як i першы; ацанiла, прыкiнуўшы вокам, рухi сваёй старэйшай дачкi: можа, яна крыху-крыху занадта хударлявая, крыху занадта кашчавая, а прыгожы твар — занадта сур'ёзны; вось яна, зусiм стамiўшыся, кладзе ракетку, сядае каля бацькавых i матчыных ног на ўскрайку пляцоўкi — "але ж, даражэнькая, глядзi, не прастынь" — i пытаецца, ах, заўсёды так сур'ёзна: "Татуля, што гэта значыць, што гэта значыць дакладна: дэмакратыя?"; бацьку здалося, што гэта самая адпаведная хвiля, каб зрабiцца ўрачыстым; ён адставiў шклянку з цытрынавай вадою, выняў з рота цыгарэту — гэта была ўжо сёння пятая, «Эрнст-Рудальф» — i пачаў ёй тлумачыць: "Дэмакратыя — гэта…" Hе, не, нi прыватна, нi службова я не буду звяртацца да цябе, каб высветлiць свой прававы статус; за тое я не бяру нiчога; калiсьцi ў Цонавай кавярнi я даў дзiцячую клятву, даў клятву баранiць шляхетнасць безабароннасцi; мой прававы статус застаецца нявысветлены; а можа, Роберт ужо высветлiў яго, з дапамогаю дынамiту; цi навучыўся ён за гэты час смяяцца цi хоць бы ўсмiхацца? Ён заўсёды быў сур'ёзны, не мог змiрыцца са смерцю Фэрдзi, замарозiў у формулах свой план помсты, насiў яго, зусiм лёгкi друз, у сваiх мазгах — дакладныя формулы; ён не расставаўся з iмi ў унтэр-афiцэрскiх i афiцэрскiх кватэрах; цэлыя шэсць год, i нiколi не засмяяўся; хоць Фэрдзi, нават калi яго арыштоўвалi, усмiхаўся — анёл з прадмесця, з кучы гною на Груфэльштрасэ, — толькi тры квадратныя сантыметры скуры вялiкага пальца здзейснiлi ўспамiн; абпаленыя ногi настаўнiка гiмнастыкi i апошняя авечка, забiтая кавалкам бомбы; бацька назаўсёды знiк, не быў нават расстраляны пры спробе ўцячы. I нiхто не здолеў знайсцi нi следу ад мячыка, якi ўдарыў Роберт.
